सिनेमा एक 'पहाणे'

उन्हाळ्याचे दिवस आहेत, अंधार पडल्यावर थोडाफार गारवा पसरला आहे. बाबा घरात आहेत आणी मूडमधेही. कारण ते जोराजोरात गाणी म्हणत पेपर वाचतायत.अचानक ते विचारतात 'तू डॉन पाहिलायस का?' मी गोंधळून त्यांच्याकडे पाहतो. 'अरे डॉन,अमिताभचा, नसशील पाहिला तर जाऊया आज ९ ते १२ ला'. बाबांचं असचं असतं त्यांच्या डोक्यात एक कल्पना आली की ती तात्काळ अमलात आणायला सुरुवात करतात. अशावेळी विरोधी सुर काढणे धोकादायक ठरु शकते हे मला चांगलेच ठाऊक आहे.खरेतर आताच पावणे नऊ झालेत, तिकीट कसं मिळणार वगैरे प्रश्न माझ्या मनात येतात पण बाबांचा प्लॅन झालेला असतो- 'पटकन जेवूया, एवढा जूना सिनेमा आहे गर्दी काय नसेल तिकीट मिळेल लगेच, तसाही तो सेंट्रल टॉकिजवाला ओळखीचा आहे आपल्या, काय?' जेवतानाही सर्वकाळ डॉन प्रशस्ती चालूच असते. धावपळ करीत आम्ही सव्वानऊ पर्यंत थेटरवर पोचतो आणी आमचे स्वागत हार घातलेल्या 'हाऊसफुल्ल'च्या बोर्डने होते. पण बाबा हार मानायला तयार नाहीत, ते मॅनेजरला गाठतात,जुना वशिला लावतात. मॅनेजर आमच्याकडे सहानूभुतीने पाहतो. 'तुमाला तेकिट देनार की वो,गल्लीमदले तुमी;पन माजं ऐका आत्ताच्या शोला जाऊ नका, ह्या पब्लिकला समदा शिणेमा पाठ आहे येक डायलाक पन नीट ऐकू द्येत नाहीत.' आमच्या चेहर्‍यावरचा अविश्वास तो वाचतो आणी आम्हाला 'येक थोडं शँपल' दाखवायला बाल्कनीत घेऊन जातो.तिथे सॉलीड बोंबाबोंब चाललेली असते,तेवढ्यात अमिताभची एंट्री होते आणी तक्षणी शेकडो, नाणी,कोल्ड्रींकचे क्राऊन,शर्ट,टोप्या हवेत उडतात;आणि खरच सांगतोय; त्यामागे क्षणभर का होईना,पडदा दिसेनासा होतो.बहिर्‍याचे देखील कान किटतील असला गदारोळ सुरु होतो.आम्ही चूपचाप दुसर्‍या सिनेमाला जातो.

सिनेमा रिलिज होऊन जवळजवळ २० वर्षांनी, रात्रीच्या शेवटच्या शो ला,गावातल्या सर्वात टीनपाट थेटरात मी त्यादिवशी जे दृष्य पाहिले ते केवळ अदभुत या शब्दांनी वर्णन करण्यासारखे आहे.लोकप्रियता काय असते आणि सिनेमाचे वेड कशाला म्हणतात हे मला त्यादिवशी नीट्च कळाले.

नशिबाने मी सिनेमावर निस्सीम प्रेम करणार्‍या गावात जन्माला आलो. सोलापूरात सिनेमा पाहणे हा एक सिरिअस उपक्रम असतो. घरातले सर्व लोक म्हणजे पुरुष आणि बायका, तरणे आणि म्हातारे सगळे आपपल्या आवडीचे सिनेमे आपपल्या वेळेत पाहतात. सगळ्या कुटूंबाने एकत्र सिनेमा बघायचे दिवस म्हणजे फक्त सुट्टीचे. अन्य दिवशी मॉर्निंग आणि ६ ते ९ चा शो कॉलेजकुमारांचा, मॅटीनी बायकांचा आणि ९ ते १२ लास्ट शो घरातील पुरुषांचा असं या गावाचं साधारण वेळापत्रक आहे!

सिनेमा बघायला जाणं हीच मुळात अंगावर रोमांच उभे करणारी प्रक्रिया आहे! सोलापूरातील स्थानिक वर्तमानपत्रात दर शुक्रवारी जवळजवळ दोन पानं भरुन सिनेमाच्या जाहिराती येत. ('सकाळ' सारखे पांचट पेपर आल्यापासून मात्र हे प्रमाण कमी होत चालले आहे, ज्या पेपरात सिनेमाच्या जाहिराती नाहीत त्याचा उपयोग तरी काय?). माझ्या लहानपणी तर नुसत्या या जाहिराती वाचूनदेखील सिनेमाची झिंग चढायला लागायची. काय बहारदार भाषा असायची ती! ' मेघास्टार चिरंजीवीची अप्रतीम अदाकारी- घराना मोगुडू', 'सप्तरंगी गर्दीचा सातवा आठवडा', ' डॉ. राजकुमारचे हृदयस्पर्शी महान कौटुंबिक कन्नड चित्र - बंगारद मनुष्य', 'तुफान हाणामारीने भरलेले जी-९ मिथूनचे इस्टमनकलर मनोरंजन - कसम पैदा करनेवाले की', 'गुलाबी थंडीत घाम फोडणारा भयानक हॉरर सिनेमा - इव्हिल डेड'. त्यात पुन्हा एखादा गाजलेला डायलॉग! नुसती जाहिरात वाचूनच माणूस जागच्याजागी उड्या मारायला लागायचा. गावभर लागलेल्या पोस्टर्सनी हा सिनेमा फिवर अजूनच वाढवलेला असे. मग शो कुठला आहे, अ‍ॅडव्हान्स कधी आहे, किती हाउसफुल्ल आहे, कुठल्या थेट्राची ब्लॅक कुठे मिळतील, कुठल्या 'मामांचा' वशिला लावता येईल वगैरे चर्चा जोरात सुरु व्हायच्या. कोण,कुठून,कसा, कोणाला घेउन येणार याचे प्लॅनिंग व्हायचे. पैशाची व्यवस्था लावण्यात यायची (सिनेमाला चाललेल्या मुलाला पैसे न देणे याला सोलापूरी बालसंगोपनात अत्याचार समजला जाई!), आणि शेवटी सगळी वरात थेटरच्या दारात पोहोचायची. मीना,छाया,आशा,प्रभात,भागवत,कल्पना; पूर्व भागातले लक्ष्मीनारायण, गेंट्याल अशी कितीतरी थिएटर्स.

तिथला देखावा तर काय वर्णावा! एकतर सोलापूरात ७-८ थेटर्स एकाच चौकात आहेत त्यामुळे सुटणार्‍या आणि नव्या शोची एकच तोबा गर्दी उसळलेली. गाड्यांचे हॉर्न,लोकांचा आरडाओरडा, एकमेकाला शोधणारे हाकारे, त्यातच ब्लॅकवाल्यांची धांदल; थोडक्यात काय तर विश्वनिर्मीतीच्या वेळी कसला तो 'केऑस' होता म्हणतात तो असाच असला पाहिजे याची खात्री पटवणारे सारे वातावरण. आता इथे केवळ थेटर्सच्या जवळच दिसणार्‍या खास सोलापूरी व्यक्तिमत्वांची ओळख तुम्हाला होते. गर्दी नियंत्रणासाठी असलेले हे माजी पैलवान लोक, शारिरीक शक्तीचा वापर करण्यापेक्षा केवळ मौखिक बळावर (म्हणजे तोंडतून येणारी भक्कम पिंक आणि शिव्या) कितीही लोकांवर काबू ठेवत आले आहेत. अर्थात गरज पडली तर एकाचवेळी शंभराच्या घोळक्याला ढकलून सरळ लायनीत उभे करण्याची ताकद यांच्यात आहे. कुठल्याही सिनेमाच्या यश-अपयश, बरा-वाईट याने अजिबात प्रभावित न होणारे हे स्थितप्रज्ञ आहेत. हिंदी सिनेमाचा आख्खा इतिहास त्यांच्यासमोरुन गेला आहे त्यामुळे कुठला सिनेमा चालणार आणि कुठला पडणार हे केवळ एका शोच्या रिस्पॉन्सवरुन सिनेमा न पाहता ही सांगू शकणारे हे ट्रेड पंडीतही आहेत. थेटरबाहेरचे प्रचंड मोठे कटआऊट्स हे ही इथले वैशिष्ठ्य. त्यातही सिनेमात हिरो शेवटी मरत असेल तर त्याच्या कटआउट्ला मोठाले हार घालतात.यल्ला-दासी या कलाकार जोडीने या पेंटींगच्या क्षेत्रात एक काळ अक्षरशः गाजवला.

तिकीटाच्या रांगेत घुसाघुसी करुन, घामेघूम होत बाहेर पडल्यावर जरा स्थिरस्थावर होउन,अजून कोण आलेय त्यात कोणी 'इंटरेस्टींग' आहे काय, असल्यास कुठले तिकीट आहे इ.इ. चौकश्या सुरु होतात. बरोबर बायका-मुली नसतील तर सहसा बाल्कनीचे तिकीट काढले जात नाही. एकदा तिकीट हातात आल्यावर मग मोर्चा थिएटरच्या आत वळतो. तिथे नोटीस बोर्डसारख्या चौकटीत सिनेमातील दृष्ये किंवा स्टील्स लावलेली असतात. त्यांच्या काचेला नाक लावून सिनेमात कायकाय आहे याचा अंदाज घेतला जातो. काही जास्त जिज्ञासू, सिनेमाच्या पोस्टरवरची श्रेयनामावली बारकाईने वाचतात आणि त्यावर आपली अज्ञ-तज्ञ मते सांगू लागतात. तेवढ्यात घंटा वाजते आणि व्यवस्थित तिकीट काढले असले तरी प्रचंड घाई करुन लोक आत घुसतात. याला कारण हे आहे की एकाच सीटची अनेक तिकीटे असल्याचा चमत्कार इथे बर्‍याच वेळा घडतो. त्यामुळे पहिले जाउन सीट बळकावणे याला पर्याय नसतो. मी त्याच्या जवळ बसणार,बसणार नाही वगैरे होउन एकदा सगळी गँग स्थानापन्न झाली की सर्व दिशांना माना वळवून वळवून ओळखीचे कोण दिसतेय काय याची चाचपणी होते (काही 'विशिष्ट' प्रकारच्या इंग्रजी सिनेमांच्या वेळी तर हे फारच गरजेचे असते!). मग जाहिराती सुरु होतात. त्यांचे सर्टिफीकीट झळकताच त्यावरचे नाव डोळे बारीक करुन वाचण्याची धांदल होते. हळूहळू थेटर भरते, वाढलेल्या कार्बन डाय ऑक्साईडचा, पान-गुटख्याच्या पिंकांचा आणि मुतारीकडून येणार्‍या दरवळाचा एक एकत्रित वास सगळीकडे ठासून भरतो. हाच तो सिनेमाचा वास. तो वास, तो अंधार डोक्यात शिरतो, तुमचा कब्जा घेतो, हळूहळू तुम्ही बाहेरचे जग विसरता पडद्यावरच्या सुखदु:खात सामील होता.

पण शांतपणे सिनेमा पाहतील तर ते सोलापूरी कसले. सिनेमा कितीही चांगला असो वा वाईट सतत कॉमेंट केल्याशिवाय पैसे वसूल होत नाहीत अशीच इथे समजूत आहे. 'आला बग,आला बग, ए मान वळीव की मागं हाय तुझ्या, ए काय बघतो रे इ. नेहमीची कॉमेंट्री तर असतेच पण एक सिनेमा अनेकदा बघणारे वीर आख्खे डायलॉगदेखील म्हणतात.'दिलवाले दुल्हनीया ले जायेंगे' पहाताना शाहरुखबरोबर आख्खे थेटर 'पलट, पलट' म्हणताना मी अनुभवले आहे. अर्थात ही बडबड बाकीचे शांतपणे ऐकून घेतात असे समजू नका. कॉमेंट्सवरुन बाचाबाची आणि भांडणे अधूनमधून होतातच. सिनेमाच पकाऊ असेल तर मात्र या कॉमेंट्सचे कौतुकही होते. सिनेमा कितीही वाईट असला तरी या ना त्याप्रकारे स्वतःचे मनोरंजन करण्याची वृत्ती इथे आहे. मध्यंतरात पॉपकॉर्न पाहिजेतच कारण मग त्यांच्या पिशवीचे फुगे करुन योग्य संवादाच्या वेळी फोडता येतात!

काळ बदलला, गाव ही बदलले. डीजिट्ल पोस्टर्सनी पेंटींगवाल्या कटआउट्सची जागा घेतली. पेपरातील सिनेमाच्या जाहिरातींची संख्या रोडावली. टिव्हीवरुन सतत होणार्‍या जाहीरातबाजीने त्या जाहिरातींचे आकर्षणही मावळले. मोठ्या शहरात तर १०० रुपयाला फक्त पॉपकॉर्नच मिळू लागले. सिंगल स्क्रीन थेटर्सना देशभरातच अवकळा आली त्याला आमचे गाव तरी कुठून अपवाद ठरणार? सोलापूरच्या एकंदरीत आर्थिक दुरावस्थेचा फटका या धंद्यालाही बसला.

बर्‍याच वर्षांनी पुन्हा एकदा गावात 'थ्री इडीअट्स' पहायचा योग आला. बायकोला घेउन पहिल्यांदाच सोलापूरात सिनेमा पहात होतो त्यामुळे तिला फार कल्चरल शॉक बसू नये म्हणून तिच्या पुणरी पठडीतला 'क्राऊड' असेल अशा मल्टीप्लेक्स मधे गेलो! सिनेमा रंगला होता लोक एंजॉय करत होते,तेवढ्यात वीरू सहस्त्रबुद्धे आमिरला त्याचे ते खास पेन भेट देतो हा प्रसंग आला आणि मागून आरोळी आली 'फसवायला बे त्याला, काय काय सांगून सादं रेनॉल्ड्स द्यायला बग तेनी!'
आणि माझं गाव अजून आहे तसचं आहे याची खात्रीच पटली!