॥पंचमपुराण॥

"आर.डी.च्या संगीताशी पहिली ओळख कधी झाली ते नक्की आठवत नाही.पण बहुतेक माझ्या पिढीच्या बर्‍याच जणांना पंचम हा प्रकार '१९४२ अ लव्ह स्टोरी' नंतरच कळला.नदीम-श्रवणच्या संगीतालाच 'मेलोडीयस' म्हणणार्‍या आम्हा सर्वांना तो एक जोरदार झटका होता! त्यानंतर मी जो पंचमभक्त बनलो तो आजतागायत..."
हे अगदि खरच आहे ....
आगाऊ ,तुम्हि खुप सुंदर लेख लिहिलात्..खुप मजा आली..सकाळी सकाळी एक्दम आरडीमय करुन टाकलेस्..आजचा दिवस मस्त जाणार्..धन्यवाद...

ट्रेन्डी.प्रवीण

बेस्टच.
'१९४२ अ लव्ह स्टोरी' नंतर तुम्ही आर. डी. च्या प्रेमात पडलात आणि मग त्याची जुनी गाणी ऐकलीत हे खरंच कौतुकास्पद आहे.
'१९४२ अ लव्ह स्टोरी' रीलीज होण्याच्या काही दिवसच आधी आर. डी. चं निधन झालं होतं. तेव्हा तो गेला नसता तर '१९४२ ...' ची गाणी इतकी गाजली असती का अशी शंका विचारण्याची तेव्हा फॅशन होती. म्हणजे भावनेच्या भरात लोकांनी ती गाणी डोक्यावर घेतली असं काहींचं म्हणणं होतं

~~~
पकाक पॅक पॅक पॅक पॅक

lalita-preeti,
Love Story 1942,musically, was a masterpiece.
बापू करन्दिकर

खुप अभ्यासपुर्ण लेख...! खरच कौतुकास्पद..! आम्ही कानसेन असलो तरी वाद्यांबद्दल प्रथमच एवढे ऐकायला मिळाले..! (कारण गाण्यातील शब्दांकडेच जास्त लक्ष )
परंतु आता तुम्ही वर सांगितलेली गाणी नक्कीच काळजीपुर्वक ऐकु..!

xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx
भावना अनावर झाल्या की अश्रुंचे सैनिक पापण्यांच्या तटावरुन पटापटा उड्या घेतात..
xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx

बापुंना अनुमोदन.

विशेषत: कुछ ना कहो कुछ भी ना कहो, ये सफर बहुत है कठिन मगर आणि रुठ न जाना तुमसे कहु तो ही गाणी अप्रतिमच होती.

सस्नेह...

विशाल.
____________________________________________

कलिकालभुजंगमावलीढं निखिलं धर्मवेक्ष्य विक्लवं य: !
जगत: पतिरंशतोवतापो: (तीर्ण:) स शिवछत्रपतिजयत्यजेय: !!

सत्या,
१०० मार्क तुझ्या लेखाला, सोप्पं आणि साधं भाषा पण कित्ती सुटसुटीत... तुझ्यामुळे खूपशी नविन माहीती मिळाली ... आणि एक शिकले सुद्धा की तुम्ही जरी गाण्यांचे भक्त असलात तरिही नुसतं गाणं नाही ऐकायचं... तर त्याची पार्श्वभूमी सुद्धा समजून घ्यायची... म्हणजे ते गीत अजून सुरेल वाटतं... अगदी खरंच... तुझा लेख वाचून संदर्भ देण्यासाठी तू वापरलेली गाणी पुन्हा एकदा कानात वाजली आणि या माहीतीच्या आधारे ती मनातल्या मनात ऐकली आणि त्यातली सुरेलता अजून वाढली..

लेख अतिशय सुंदर आणि अभ्यासपूर्ण आहे.. फोटो ही समर्पक टाकलेयंस.. पण थोडी गर्दी झाल्यासारखी वाटतेय, संपादन करून थोडं सुटसुटीत करता आलं तर पहा... हा आपला माझा सल्ला... योग्य काय ते तूच ठरवू शकतोस....

असंच लिहीत रहा, म्हणजे आम्हाला नव्या नव्या संगितकारांविषयी खूप माहीती मिळेल... आयती...
पुलेशु....

अगदी !!!

सस्नेह...

विशाल.
____________________________________________

कलिकालभुजंगमावलीढं निखिलं धर्मवेक्ष्य विक्लवं य: !
जगत: पतिरंशतोवतापो: (तीर्ण:) स शिवछत्रपतिजयत्यजेय: !!

फारच सुंदर लेख. या महान कलाकाराची गाणी ऐकताना, हरवून जायला होते. या बाबी लक्षातच येत नाहीत. असे जाणकार भेटले कि छान नव्याने ओळख होते.
लताचे क्या जानु सजन, हे कालच मी लिहिले होते अनंताक्षरीवर. मला वाटत अमोल पालेकरच्या, गोलमालमधे पण असे एक गाणे होते. शब्द आठवत नाहीत आता.
आशाकडुन त्याने, बर्निंग ट्रेन मधे दुहेरी आवाजात गाणे गाऊन घेतले होते.
मेहबुबा मेहबुबा, सारखेच किताब मधे, धन्नो कि आंखोमे, असे एक गाणे होते. याच सिनेमात त्याने राजकुमारी कडुन पण एक गाणे गाऊन घेतले होते.
बहारोंके सपने मधले, चुनरी संभाल गोरी, गाण्यात त्याने महाराष्ट्राच्या काहि धून घेतल्या होत्या. चक्क लेझिम वगैरे.
मेरा कुछ सामान, तर गुलजार, आशा आणि आरडी, कुठली उंची गाठु शकतात, याचे उत्तम उदाहरण आहे.
मध्यंतरी सिनेमातून मेलडीच गायब झाली होती, त्यावेळी आर्डी पण मागे पडला होता, पण १९४२ अ लव्ह स्टोरी, नंतर त्याचे युग येणार असे वाटले होते. पण मग त्यानेच एक्झिट घेतली.

खूपच मस्त लेख आहे... इतके दिवस कुठे लपला होता हा लेख?

'शोले'तला तबला माहिती होता पण रेकॉर्डिंगची माहिती आजच मिळाली. (धन्स बापू)
तसेच 'चिरक्या बासरी'बद्दलही माहिती आजच समजली.

पुलेशु !

(एक सूचना: >> 'तिसरी मंझील' मधला शम्मीला.... तो सीन आठवा >>
हे वाक्य बदलून -- 'तिसरी मंझील'मधला शम्मीला खरा खुनी कळतो तो सीन आठवा... असं करता येईल का?
तिसरी मंझील पाहिला नाहीये असा मायबोलीकर मिळणं जरा अवघडच आहे पण कुणी एखादा / एखादी असलाच / असलीच तर सिनेमा पाहण्याआधीच त्याचा / तिचा विरस न होवो

छान लिहिलंय. बापूंनी दिलेली माहितीही interesting आहे.

मजा आली. कानसेनांनी बाकीच्या दिग्गजांबद्दल पण असेच लिहिले तर कय मजा येईल .....

छान लिहिला आहे लेख... बापूंनी दिलेली माहितीसुद्धा छान...

मस्त लेख, खूप माहिती मिळाली वाद्यांबद्दल आणि आर्डी बद्दल. पूर्वी असे लेख चंदेरी मधे येत असत. राजेश खन्ना च्या चित्रपटातील गाणी, 'हम किसीसे कम नही', 'यादों की बारात' वगैरे मधली गाणी, आणि गुलजार बरोबरची गाणी ही आर डी ची एकमेकांपासून खूप वेगळी वाटणारी गाणी आहेत. त्याबद्दल वाचायला आवडेल.

लेख एकूण चांगला आहे परंतु रिसर्च अजून करायला पाहिजे असे वाटले. पंचमनी बहारोंके सपने मध्ये डबल ट्रॅक रेकॉर्डींगचा वापर केलेला नसून जो दुसरा आवाज आहे तो उषा मंगेशकर यांचा आहे. पहा- विश्वास नेरुरकर यांचे पंचम वरील पुस्तक. इ़जाजत मध्ये तो प्रथम वापरला गेला कारण त्यावेळेस आपल्याकडे मल्टी-ट्रॅक सिस्टिम्स आल्या होत्या. तसेच शोले मध्ये सुरुवातीला वापरले आहे ते बाटली मध्ये हवा फुंकून आवाज काढला आहे, 'फ्लँजर' हा गिटार इफेक्ट आहे. 'फ्लँजर' त्यानेच प्रथम वापरला पण तो धन्नो की आखोंमे, किंवा गोलमाल हॅ भाई सब गोलमाल हॅ च्या वेळेस. शोलेसारखा बाटली आवाज ओ माझी रे या गाण्यात मुख्य वाद्य म्हणून वापरला आहे. स्केल चेंज त्याने पहिल्यांदा वापरला तो म्हणजे - मॅ चली मॅ चली या पडोसनच्या गाण्यात. तेव्हा यावर फार वादळ झाले होते.

काही इतर गोष्टी - १९८० च्या काळात त्याचे लागोपाठ २३ चित्रपट पडले होते ज्याच्यामुळे तो एकदमच मागे पडला आणि त्यातच किशोरच्या अचानक निधनाने तो अजूनच खचला होता. त्यात हार्ट मुळे काही वर्ष तो अंथरुणावरच होता. त्यातून फारसा वर आलाच नाही. १९४२ लव्ह स्टोरी नंतर त्याच्या आशा खूप वाढल्या होत्या परंतु अकालि निधनाने सगळेच बिनसले.

पंचम बद्द्ल अजून खूप काही सांगता येईल. वेळ कमी पडेल असेच नेहमी वाटते.

- प्रशांत

काही लिंक्स -

http://www.youtube.com/watch?v=Du54paUkRFQ

रेस्सो रेस्सो बद्द्ल मला थोडी शंका होती. दुधी भोपळ काही खरा वाटला नाही. तसेच बाटली पाण्यात न्हवती बुडवली- शाळेची घंटा होती इथे पहा -

http://www.youtube.com/watch?v=6tiP7nW_nIY&feature=related

http://www.youtube.com/watch?v=CSSzGdQpDjQ&feature=related

http://www.youtube.com/watch?v=YAzq9NisqUg&feature=related

आगाऊ, तुझ्या लेखाच्या उद्देशा बद्दल अजिबात शंका नाही परंतु आम्ही पंचम वरती वाढलेलो आहोत ... अक्षरशः त्यामुळे आम्ही या प्रकारची सगळी माहिती काढण्याच्या सारखे मागे असायचो कारण आम्ही स्टे़ज प्रोगाम्स करायचो आणि अजूनही करत असतो त्यामुळे मला एवढी इतर माहीती पुरवणे आवश्यक वाटले खासकरून नवीन पिढीसाठी जी नदिम श्रवण आणि नंतरच्या संगीतकारांवरती वाढलेली आहे.

वरील लिंक्सच्या पानांवर अजून पण इतर लिंक्स सापडतील.....

आगाऊ....
प्रशांतने खूप चांगली माहिती दिली आहे. स्पष्टपणे सांगितल्याबद्दल राग मानू नकोस.
प्रशांत माझा चांगला मित्र आहे आणि तो स्वत: एक उत्कृष्ठ गिटार, की-बोर्ड वादक आहे.
सध्या प्रशांत आणि त्याचे काही मित्र गुलजार - आर. डी. असा शो उत्तर अमेरिकेत करतायत
नदीम-श्रवण सोडून आर. डी. ध्यास घेतल्याबद्दल तुझे पुन्हा एकदा अभिनंदन.

आगाउ, मस्त जमलाय लेख.

आरडी च आणखी एक वैशिष्ट्य म्हणजे गायकांचा वापर. म्हणजे बघा शैलेन्द्र सिंग, भुपेंन्द्र यांचा पर्फेक्ट वापर त्यानेच केलाय. अमितकुमारला lovestory मधे त्यानेच ब्रेक दिला... त्या बेट्याला काही त्याचा उपयोग करुन घेता आला नाही ते वेगळ. अगदी शब्बीरकुमार देखिल बेताब मधे "गायलाय". "तुझसे नाराज नही ..अनुप घोषाल किंवा "दो नैना, एक कहानी .. आरती मुखर्जी ही गाणी पण आधी न ऐकलेल्या गायकांकडुन effectively गाउन घेतलीत पंचमने.

"चिंगारी कोई भडके" मधे त्याला जो effect हवा होता, त्यासाठी त्याने सोड्याच्या बाटलीत पाणी भरुन फुंकर मारुन तो मिळवला. "एक लडकी को" कंपोज करताना, त्याला सुचवण्यात आलं होतं की त्यात त्याने काही effects वापरावेत, पण त्याने तो आग्रह टाळला आणी मेलडी पुन्हा जन्मली.

असं म्हणतात की "सागर"च्या अपयशाचं खापर रमेश सिप्पिने त्याच्यावर फोडलं आणी मग तो खचला. त्यात किशोरच जाणं त्याला फार चटका लावुन गेलं.

बापु, लताला पवन दिवानी- डॉ. विद्यासाठी एस्.डी. ने परत बोलावल ना?

मस्तच लेख. जुन्या जुन्या सुरेख आठवणी जाग्या झाल्या.
इप्रसारण साठी ह्यावर एक मस्त कार्यक्रम होउ शकेल. त्यांच्याकडे चौकशी कराल का ?
www.eprasaran.com

माझ्या माहितीनुसार 'बन्दिनी' मधलं 'जोगी जबसे आया तू मनके द्वारे' हे लताच्या एस.डी. कँप मधल्या पुनरागमनाचं गाणं होतं पण थोडा आणखी रिसर्च करायला लागेलसं वाटतय. चु.भू.द्या.घ्या.
बापू करन्दिकर

The Encyclopedia of Indian Cinema by Ashish Rajadhyaksha and Paul Willemen, first published by the British Film Institute in November 1994 and in January 1995 by Oxford University Press: यातील नोंदीनुसार डॉ.विद्या आणि बन्दिनी हे दोन्ही चित्रपट १९६२चे दाखवले आहेत. त्यापैकी कोणता चित्रपट आधी रिलीज झाला हे शोधावं लागेल. त्याहीपेक्शा, 'जोगी जबसे तू आया' हे गाणं आधी रे़कॉर्ड झालं का 'पवन दिवानी' आधी रेकॉर्ड झालं हे सुद्धा तपासावं लागेल. हे दोन्ही तपशील बराच शोध घेऊनही निदान इंटरनेटवर तरी मला सापडले नाहीत.
सचिन देव बर्मन ह्या विषयावरच्या अनेक लिंन्क्स पैकी एका लिंक वर मला ही नोन्द सापडली:
Lata did not sing for Dada for a stretch of five years. When she did come back, it was with a vengeance and her first number with Dada was a remarkable piece in musical artistry was Jogi jab se tu aaya mere dwaare (Bandini).

जाणकारांनी ह्या विषयावर अधिक मतप्रदर्शन केलं तर आपल्या सगळ्यांच्याच ज्ञानांत भर पडेल.

बापू करन्दिकर

अप्रतिम. मस्त वाटले पंचमदांच्या आठवणी वाचुनसुध्दा.

मी पूर्वी चंदेरी च्या लेखांमधे (राजू भारतन किंवा इसाक मुजावर लक्षात नाही) लता 'जोगी...' साठी पुन्हा गायली असे वाचले होते.

मी उगाच आरडी बद्दलच्या चर्चेला फाटा फोडला

लताचे क्या जानु सजन, हे कालच मी लिहिले होते अनंताक्षरीवर. मला वाटत अमोल पालेकरच्या, गोलमालमधे पण असे एक गाणे होते. शब्द आठवत नाहीत आता.
---------------------------------------------------
काहीसे अप्रसिद्ध पण छान गाणे..
गोलमाल मधले...
एक बात कहु गर मानो तुम
सपनो मे न आना जानो तुम
मै नींद मे उठकर चलती हु
बस देखती हु गर मानो तुम..

लेख अप्रतिम्....पुढील भागांची आतुरतेने वाट पाहत आहे.

हे वाचून मला वाटते की लवकरच मायबोलीकर "सारख्या चुका दाखवतो" म्हणून वाळीत टाकणार पण माझे तो उद्देश्य नाही...... पण जे माहीती आहे ते सांगावे इतकंच....

चिंगारी मध्ये बाटली कुठेच नाहीये... तो जो इफेक्ट आणला आहे तो गिटार वरती विशिष्ट प्रकारे कॉर्ड वाजवल्याचा आहे. मी पाठवलेल्या लिंक्स मध्ये ते दाखवलेले आहे.

आणि ... बाकीच्या उदाहरणांचे बरोबर आहे पण ...शब्बीरकुमार "गायलाय" ? .... :-)) हे काही जरा झेपले नाही बुवा....

परिबतो्से आजी मई ट़किरा गया....असं मुंबई लो़कल मधील स्टाईल रेकण्याला "गाणं" म्हणण मला तरी फारच अशक्य वाटते... तो पंचमकडे आणि इतर लोकांकडे एक सारखाच रेकला आहे. जिथे आडात नाही तिथे पोहर्‍यात कुठुन येणार? महंमद रफी गेल्यानंतरच्या त्या लाटेत आलेले हे लोक - शब्बीर, मुन्ना अझीझ. तेच किशोर गेल्यावर झाले आणि आपल्या कानांना आणखी १० वर्षांची सक्तमजुरी झाली... सुमार सानू च्या रुपानी.

थोडे विषयांतर करतो पण माझ्या मते माझ्या म्युझिकल आयुष्यातला सर्वात दु:खद काळ - १९८३ ते २००० जो या दोघांच्या गाण्याने कडवट झाला. १९८० मधल्या फिल्म म्युझिक मधील एकूण भीषण परिस्थितीमुळे तेव्हा आमची पिढी ग़जल कडे वळली आणि मग पंकज उधास (काय योग्य आड्नाव आहे), चंदन दास वगॅरे वाटेल ते लोकांनी त्यात हात धुवून घेतले.यथावकाश गजल चा पण ऑर्केस्टॉ झाला (धन्यवाद पंकज - गजलला "उधास" करण्याबद्द्ल)

आम्ही तर जोक मध्ये म्हणायचो की याच (म्हणजे शब्ब्बीर, सानू, सलमा आगा,वगॅरे) चुका पंचमला खूप खात असण्यामुळेच तो खचला असावा...;-))

असो. हे माझे वॅयक्तिक मत झाले. संगीतावर आणि त्यात पंचमच्या गाण्यांवर अति-भक्ति असल्यामुळे थोडा आग्रहीपणा पण माझ्यात आला आहे. त्या बद्द्ल मला खेद नाही, परंतु त्यामुळे इथे कुणाला वाईट वाटले तर मात्र मला माफ करा.

प्रशांत, शब्बीर बद्दल च्या 'जनरल' कॉमेंट्स एकदम मान्य. फक्त मला वाटले की तो बेताब मधे बराच सुसह्य होता. 'तेरी तस्वीर मिल गयी...' हे मला अजूनही आवडते. 'परबतोंसे...' वगैरे नाही. आणि 'जब हम जवॉ होंगे...' पूर्णपणे लताच्या जोरावर आहे (काय गाणे आहे पण!), तसेच 'बादल यू गरजता है..' चे.

मलाही असेच वाटते की साधारण '८३ पासून काही वर्षे गाण्यांच्या दृष्टीने फार बेकार टाईम होता (आणि नेमके आम्ही तेव्हा कॉलेजात होतो. आम्हाला फ्रेश रोमँटिक गाणी वगैरे काही नाही. एखादा 'कयामत से...' सारखा अपवाद सोडला तर बरीचशी फालतू गाणी. ऍक्शन वाल्या चित्रपटातही किशोर ची गाणी नसल्याने तीही मजा राहिली नाही.

आगाउ, गाडी वेगळ्याच रूळांवर टाकल्याबद्दल सॉरी.

शोलेतले 'मेहबूबा मेहबूबा' सुरु होताना जे वाद्य आपण ऐकतो ते 'फ्लँजर'ही पंचमचीच देणगी.पण आरडीचे 'सिग्नेचर' ठरलेले वाद्य अर्थातच 'रेसो-रेसो'.त्याची निर्मीतीच त्याने केली

हे काय पटले नाही... कारण हे गाणे चाल, स.न्गीत, त्यातील वाद्यमेळ, उच्चारण्याची ( कि.न्चाळण्याची !) पद्धत हे सगळे एका आफ्रिकन गाण्यातून हुबेहूब उचललेले आहे... ऐका... से यु लव्ह मी

http://www.itwofs.com/hindi-rdb.html