भाषा कशी शिकावी?

माझे दहावी पर्यंतचे शिक्षण मराठी माध्यमातून झाले. त्यानंतर ११वी व १२वी शास्त्र शाखा इंग्रजी मध्यमा मधून, व त्यानंतर ४ वर्षे अभियांत्रिकी अर्थात इंग्रजी माध्यमातून. मी “इंग्रजी” पाचवी ते १२वी अशी ८ वर्षे शिकलो. शाळेत असताना एलमेंटरी व intermediate या इंग्रजीच्या दोन परीक्षा दिल्या व पास झालो. इंग्रजी या विषयामध्ये मी कधीही नापास झालो नाही.
हे सर्व सांगण्याचे प्रयोजन हे कि, एव्हढे इंग्रजी शिकूनसुद्धा अभियांत्रिकी संपल्यानंतर मला इंग्रजीमध्ये जुजबी संभाषणसुद्धा करता येत नव्हते. हे असे का? हा प्रश्न मला बरीच वर्षे छळत होता व गेल्या काही वर्षात त्याचे उत्तर सापडले. ते असे कि - मी एव्हढी वर्षे इंग्रजी हा विषय शिकलो, इंग्रजी भाषा नाही.
तर या निमित्ताने द्वितीय भाषा कशी शिकावी? हा प्रश्न पडला. यामध्ये काय करावे व काय करू नये याबद्दल माझे विचार मांडत आहे.

सर्वप्रथम हे लक्षात घेतले पाहिजे कि भाषा हे कौशल्य आहे व ते कौशल्याप्रमाणेच शिकले पाहिजे. जसे कि सायकल चालविणे. कौशल्यामध्ये सरावाने सुधारणा होते. इतर विषय कि ज्यामध्ये माहिती,नियम,पद्धती असतात त्याप्रमाणे भाषा शिकून चालणार नाही.

लहान मूल त्याची मातृभाषा कशी शिकते हे पाहिल्यास काही उत्तरे सापडतात. लहान मूल त्याचा पहिला शब्द बोलण्याअगोदर त्याने अनेक वेळा तो शब्द ऐकलेला असतो. तसेच लहान मुले अतिशय सोपे व छोटे शब्द पुन्हा पुन्हा बोलतात. हळूहळू त्याचे रूपांतर छोट्या वाक्यांमध्ये होते. व त्यानंतर मोठी वाक्ये बोलली जातात. हे सर्व शब्द व वाक्य त्यांनी ऐकलेली असतात. हे सर्व होण्यास काही वर्षांचा कालावधी जातो. या कालावधीमध्ये मुलाच्या कानावर सतत त्याच्या मातृभाषेतील शब्द व वाक्य पडत असतात. म्हणजे कोणतीही भाषा शिकण्यासाठी त्या भाषेतील शब्द व वाक्ये सतत कानावर पडावे लागतात. ऐकणे ही नवीन भाषा शिकण्याची पहिली पायरी आहे. त्यानंतर बोलणे. ते सुद्धा दैनंदिन व्यवहारातील ऐकलेले व छोटे शब्द पुन्हा पुन्हा बोलणे. त्यानंतर छोटी वाक्य पुन्हा पुन्हा बोलणे. यातून मेंदूचा भाषा कौशल्याचा सराव व विकास होतो. यामुळे मनातील विचार व भावना भाषेद्वारे सहज प्रकट होतात त्यासाठी जाणून-बुजून प्रयत्न करावे लागत नाहीत. (म्हणजे मातृभाषेत विचार करून त्याचे भाषांतर करावे लागत नाही.)
भाषा बोलण्याचा प्राथमिक टप्पा पूर्ण झाल्यावरच त्या भाषेतील मुळाक्षरांची ओळख व्हावी. व त्यानंतर ती भाषा वाचण्यास व लिहिण्यास शिकता येईल.

पुनरावृत्ती - कोणतेही कौशल्य शिकण्यातील महत्वाचा भाग म्हणजे ती गोष्ट पुन्हा पुन्हा करणे. म्हणजेच सराव करणे. सरावाने सहजता येते. सरावामुळे मेंदूतील न्यूरल पाथवेज ताकदवान होतात. म्हणून भाषा शिकताना ती भरपूर बोलली पाहिजे.

भाषेचे नियम अर्थात व्याकरण - ज्यांना एखाद्या भाषेचा सखोल अभ्यास करायचा आहे त्यांनी व्याकरण शिकावे. परंतु दैनंदिन व्यवहारात बोलण्यासाठी भाषा शिकताना व्याकरण शिकायची काय गरज? भाषा हे कौशल्य आहे, जे सरावाने येते. केवळ नियम माहित करून नाही. किंबहुना त्यासाठी नियम माहित असण्याची गरज नाही. अगदी निरक्षर व्यक्ती सुद्धा त्याची मातृभाषा बोलू शकतेच कि. त्याला कोठे व्याकरण माहीत असते? उलट सुरुवातीला व्याकरण शिकणे हे अडथळा ठरू शकेल असे मला वाटते. कारण बोलताना ते व्याकरणदृष्ट्या बरोबर आहे का याचा विचार मनात येऊन बोलण्याच्या सहज प्रक्रियेमध्ये बाधा येत असावी. जर लहान मुलांची मित्रमंडळी भिन्न भाषा बोलणारी असतील तर मुलेसुद्धा ते भाषा सहज शिकतात. तेथे व्याकरण शिकण्याची गरज नसते.

मी शाळेत हिंदी व संस्कृत हे विषय प्रत्येकी तीन वर्ष शिकलो. संस्कृत मध्ये व्याकरण व भाषांतर यावर प्रचंड भर होता. भाषा बोलता येण्याच्या अगोदरच व्याकरण व भाषांतर शिकणे चुकीचे आहे असे मला वाटते. आज मी कामचलाऊ हिंदी बोलू शकतो परंतु संस्कृत मध्ये मात्र मला एकही वाक्य बोलता येत नाही. मला हिंदी येण्याचे कारण म्हणजे हिंदी भाषा टीव्ही, सिनेमा, व्यवहार इत्यादी मध्ये कानावर पडते व बोलण्याची गरज भासते. त्यामुळे ऐकणे व बोलणे या क्रिया घडल्या. जे संस्कृतच्या बाबतीत घडले नाही.

माझ्या मते मुले इंग्रजी शिकत असताना उच्चार व स्पेलिंग यांच्या अचूकतेबद्दल अति आग्रही असू नये. त्यामुळे मुलांच्या उत्साह व आनंदावर विरजण पडते व तसेच त्यांचा फोकस या गोष्टी अचूक करण्याकडे जातो. त्यामुळे भाषेच्या माध्यमातून व्यक्त होण्याकडे दुर्लक्ष होते. उच्चार व स्पेलिंग कालांतराने आपोआप (ऐकणे व वाचणे या प्रक्रियेद्वारे अनुक्रमे) सुधारतात.

मला इंग्रजी सुधारण्यासाठी बातम्या ऐकणे व पुस्तके वाचणे हा सल्ला मिळाला होता. परंतु ते करून सुद्धा माझे संभाषणातील कौशल्य सुधारले नाही. कारण बातम्या मधील इंग्रजी हे दैनंदिन जीवनात उपयोगी नव्हते. व केवळ वाचल्यामुळे बोलायला येत नाही.
मी इंग्रजी सिनेमे व टीव्ही सिरीज पाहायला चालू केल्यानंतर आणि कामाच्या ठिकाणी ऐकायला व प्रत्यक्ष बोलायला चालू केल्यानंतर माझ्या इंग्रजी संभाषण कौशल्यात सुधारणा झाली.

केवळ इंग्रजी माध्यमात शिकल्याने इंग्रजी संभाषण कौशल्य येत नाही. जर त्या शाळेमध्ये शिक्षक व विद्यार्थी इंग्रजीमध्ये बोलत असतील तरच त्याचा उपयोग होतो (जसे कि कॉन्व्हेंट शाळांमध्ये). माझा एक मित्र इंग्रजी माध्यमाच्या शाळेत शिकला होता पण तिथे शिक्षक व विद्यार्थी आपापसात मराठीतच बोलत. त्यामुळे त्याचे इंग्रजी संभाषण कौशल्य माझ्याइतकेच कच्चे होते. अशा इंग्रजी माध्यमात शिकल्याने इतर विषयांच्या आकलनावर मात्र विपरीत परिणाम होण्याची शक्यता असते. यावर उपाय म्हणजे शिक्षणाचे माध्यम मातृभाषाच ठेवणे व मुलांना मौखिक इंग्रजी संभाषण उत्तम प्रकारे शिकवणे.

सारांश - तर माझ्या मते, नवीन भाषा शिकताना सर्वप्रथम ती बोलण्यास शिकावी. त्यासाठी त्या भाषेतील दैनंदिन व्यवहारातील शब्द व वाक्ये भरपूर प्रमाणात कानावर पडावीत. त्याचबरोबर, ते शब्द व वाक्ये पुन्हा पुन्हा बोलून त्यांचा सराव व्हावा. आणि हे जर इंग्रजीच्या बाबतीत शैक्षणिक अभ्यासक्रमात करता आले, तर मुलांचे इंग्रजी संभाषण कौशल्य खूपच सुधारेल असे वाटते.

तळटीप : लेख लिहिण्याचा हा माझा पहिलाच प्रयत्न आहे व लेख विस्कळीत झाला आहे याची जाणीव आहे. लेख लिहून झाल्यावर आता असे वाटते कि यात मी नवीन किंवा वेगळे काहीच सांगितले नाही, पण तरीही लिहिण्याचे कष्ट घेतल्याने माबो वर प्रकाशित करत आहे.
डिस्क्लेमर : लेखातील विचार हे वैयक्तिक आहेत व अनुभवातून आले आहेत. माझ्याकडे "भाषा" किंवा "शिक्षण" या क्षेत्रातील औपचारिक शिक्षण नाही.