लेखन स्पर्धा १: 'स्त्री असणं म्हणजे..'- कविन

स्त्री असणं म्हणजे? स्त्री असणं म्हणजे स्त्री असणं.

जीवशास्त्रानुसार 'स्त्री प्रजनन प्रणाली' असलेली शरीर रचना घेऊन जन्माला आलेला मानवी जीव म्हणजे स्त्री. या व्याख्येनुसार मी स्त्री आहे.

आणि
Gender identity is defined as a personal and internal sense of oneself as male, female, or other. - या नुसारही मी female gender आहे

खरतर जेंडर आयडेंटिटी हा मुद्दा इथे संयोजकांना अपेक्षित नसावा. पण स्त्री म्हणजे? हे डिफाईन करताना मला जीवशास्त्रीय दृष्टीने असलेले वेगळेपण, हॉर्मोनमुळे दिसणारे वेगळेपण या बरोबरीने हा देखील फॅक्टर विचारात घेऊन त्याचा स्त्री असण्याशी असलेला बंध तपासून घ्यावा असे वाटले.

तसेही या व्यतिरिक्त पर्सनॅलिटीमधले हे अमुक एक गूण किंवा दोष हे म्हणजे निव्वळ आणि निव्वळ स्त्री असल्याची खूण किंवा ओळख म्हणून वेगळे उचलून काढता नाही आले.

समाजव्यवस्थेतून झिरपत गेलेले आणि स्त्री या रोल कडून अपेक्षीले गेलेले गूण, जबाबदाऱ्या या म्हणजे स्त्रीत्व नाही. त्या अपेक्षा किंवा त्या चौकटी आहेत मी अमान्य करत नाही. काही अपेक्षा मला झेपण्यासारख्या आहेत त्या मी पुर्णही करते. सगळं सोडून चक्र परत उलट फिरवणं किंवा दुसरे टोक गाठणं मला गरजेचे वाटत नाही. पण त्यातल्यात्यात मध्यम मार्ग गाठायचा प्रयत्न करणं आणि हे करताना फक्त हक्क नाही तर जबाबदारीमधेही वाटा उचलणं आणि दुसऱ्याला उचलू देणं हे जमेल तितकं सहज असू देण्याचा प्रयत्न करते. पण तरी
हे बाकी जे काही आहे ते ते सगळे म्हणजे, 'माझी बलस्थानं म्हणून आहे ते ही आणि माझे weakness म्हणून आहे ते ही' सगळे माझ्या पर्सनॅलिटीतले गुणदोष आहेत. ते माझे माझे आहे. ते निव्वळ स्त्री आहेत म्हणून आहेत का? याचे उत्तर नाही असेच येते. स्त्री असण्याचा वाटा यात नाही असे नाही पण हे निव्वळ स्त्री असल्यामुळे असलेले गुणदोष नाहीत.

पण पुरूष असते तरी अशीच असते? याचे उत्तर मात्र ठामपणे हो किंवा नाही असे देता येणार नाही. कदाचित अशीच असते. कदाचित थोडा फरक असता. विशेषतः सामाजिक सांस्कृतिक प्रेशर असत प्रत्येकावर त्याचा डायरेक्ट इंडायरेक्ट प्रभाव पडत असणारच. पुरुष असते तरी हा प्रभाव असताच. पण तरी निव्वळ स्त्री आहे म्हणून अमुक गूण अमुक दोष आहेत असे नाहीये. त्यामुळे त्या फ्रंटवर मी स्वतः स्त्री म्हणजे अमुक तमुक गूण दोषवाली व्यक्ती किंवा अमुक पर्सनॅलिटी ट्रेट्स म्हणजे स्त्रीत्व, तमुक म्हणजे पुरुषत्व अशा व्याख्या रचायला जाणार नाही. ते गूण दोष हे व्यक्ती म्हणून आहेत माझे. त्यावर असलेला सामाजिक सांस्कृतिक वगैरे इंपॅक्ट नाकारत नाही मी पण तो एकमेव फॅक्टर नाही आहे.

म्हणजे परत मी त्याच जागी आले. स्त्री म्हणजे नेमके काय? स्त्रीत्व म्हणजे नेमके काय? बायोलॉजीकली स्त्री असणं हा एकमेव क्रायटेरिया आहे का स्त्री डिफाईन करायचा? आणि हे डिफाईन करताना ट्रान्सफिमेलही स्त्री या वर्तुळाचा भाग म्हणूनच बघायला हवी असे असे वाटते का, मग भलेही ती बायोलॉजीकली स्त्री / female gender म्हणून जन्माला आली नसेल तरी? या लेखाच्या निमित्ताने स्वतःशीच या विषयावर डायलॉग्ज झाले.

जीवशास्त्रीय दृष्ट्या स्त्री असणे हे स्त्री म्हणजे कोण आहे हे उलगडण्याचे सध्याच्या घडीला सर्वमान्य सोपे असे एक परिमाण आहे पण एकमेव नक्कीच नाही.

एखाद्या पुरूष म्हणून जन्माला आलेल्या गणेशला (श्रीगौरी) किंवा अंगदला (त्रिनेत्रा) मनातून आतून ते स्त्री आहेत असे वाटत असेल तर माझ्यालेखी ते स्त्रीच आहेत.

मी स्त्री आहे. शरीरशास्त्रानुसार काही गोष्टी स्त्री म्हणून पुरुषापेक्षा वेगळ्या आहेत. हॉर्मोन्सचे प्रामाण आणि त्यामुळे असलेले आणि नसलेले दोन्ही फिचर्स हे स्त्री म्हणून पुरुषापेक्षा नक्कीच वेगळे आहेत. त्यादृष्टीने माझ्यात आणि जगातल्या दुसऱ्या टोकाच्या स्त्री मधेही काही गुणधर्म समान आहेत.

मी माझी तुलना जर प्रत्येक काळातील/खंडातील/ सामाजिक/ आर्थिक/ शैक्षणिक वगैरे प्रतलातील दुसऱ्या स्त्री बरोबर केली तर काही शारिरीक गोष्टीत साम्य वगळलं तर इतर गुणदोष, स्वभाव, strength and weakness बाबतीत सगळ्या गोष्टी समान आढळणार नाहीत. काही आढळतील. ज्या समान आढळतील त्यातल्या काहीवर हार्मोन्स किंवा xx जीनचा प्रभाव असू शकतो पण सगळं कसं त्यावर ठरेल ना. ते माझा स्वभाव, आजुबाजूची परिस्थिती, काळाचा प्रभाव वगैरे वगैरे घटकांवरही अवलंबून असेल म्हणजे ते निव्वळ लिंगावर आधारीत नसणार.

मी स्त्री आहे कारण मी शरिराच्या जोडीने मनानेही स्वतःला स्त्री म्हणून बघते..

त्रिनेत्रा हलदर आणि श्रीगौरी या ट्रान्सवुमन स्त्री आहेत कारण त्या स्वतःला स्त्री म्हणून बघतात.

माझ्या दृष्टीने याचा अर्थ इतकाच की मी जितकी स्त्री आहे तितक्याच त्या देखील स्त्री आहेत.

स्त्री म्हणजे काय ठरवण्यासाठी बायोलॉजीकल घटक हा माझ्यामते एक भाग आहे पण एकमेव नाही. दुसरा भाग आहे बायोलॉजीकलच्या पलीकडे जाऊन एखाद्या व्यक्तीला स्वतःबद्दल काय वाटते? हे वाटणे जेंडर आयडेंटिटी स्वरुपातले असेल किंवा व्यक्तीमत्वाबद्दलचे असेल. पण जे काही वाटणे आहे ते देखील 'स्त्री म्हणजे काय?'ठरवताना बघायला हवे हे मला मनापासून वाटते.

आणि तिसरा भाग आहे आपल्या समाजचौकटीने स्त्री / पुरुष म्हणून आखून दिलेल्या चौकटी आणि त्यांच्याकडे मी कसे बघते? त्यात बदलाची अपेक्षा करताना मी स्वतःमधे काय बदल करते. समोरच्या व्यक्तीला (irrespective of gender) मी व्यक्ती म्हणून स्विकारते का? माझ्यापेक्षा वेगळे मत असलेल्या व्यक्तीला मी agree to disagree म्हणून स्विकारते की सरळ काळा पांढरा रंग फासून मोकळी होते? माझ्याकडून असलेल्या अपेक्षांना आणि मी करत असलेल्या अपेक्षांना मी काय मापदंड लावते? सगळं त्याज्यं म्हणत पुसून टाकते की व्यवहार्य फिल्टर लावत काही स्विकारते, काही बदलते आणि आणखी काही बदलण्यासाठी प्रयत्न करते? मी स्वतःला चूकण्याची मूभा देते का? इतरांना तशी मूभा देते का? अपेक्षांकडे मी कसे बघते? माझ्याकडे मी कसे बघते? या सगळ्या प्रशांची प्रत्येक स्त्रीची उत्तरे समान नसतील ना? कारण त्या उत्तरापर्यंत पोहोचताना आणि मुळात त्या प्रश्नांपर्यंतही पोहोचताना बरेच घटक आणि घटना कारणीभूत असतील, इंपॅक्ट करणाऱ्या असतील आणि त्यातली एक जेंडर असेल.
त्यामुळे प्रत्येकीच्या लेखी स्त्रीत्व म्हणजे काय हे असेच काही समान सूत्रात मांडता येईल असे तर काही तिचे तिचे तिच्यापुरते सच्चे पण कदाचित कुठल्याही एका सुत्रात ओवता न येणारे असेही असेल.

त्यामुळे याची माझ्यापुरती उत्तरे जी आहेत ती माझ्यासाठी माझ्या 'मी' असण्याशी निगडीत आहेत आणि या मी असण्यात माझ्या स्त्री असण्याचा पुसट का होईना भाग आहे आणि तो माझ्या व्यक्ती असण्यात बेमालूम मिसळून गेला आहे.
त्यामुळे स्त्री म्हणजे काय किंवा स्त्रीत्व म्हणजे काय याचे उत्तर माझ्यासाठी वर उल्लेखलेले सगळेच आहे जे जे माझ्याशी निगडीत आहे, जे माझ्या विचारांचा महत्वाचा भाग आहे, जे माझ्या आचरणाचा आरसा आहे कारण मी एक अशी व्यक्ती आहे जी स्त्री देखील आहे.

Viola Davis चा एक कोट इथे उधृत करुन मी माझ्या लेखाची सांगता करते.

“Do not live someone else’s life and someone else’s idea of what womanhood is. Womanhood is you. Womanhood is everything that’s inside of you.”