शेअर मार्केट एक जुगार?... भाग २ Portfolio and Risk Management

“I have two basic rules about winning in trading as well as in life:
If you don’t bet, you can’t win.
If you lose all your chips, you can’t bet”

Larry Hite

मार्केटमधे सर्वात महत्वाचे आणि अवघड काही असेल (विशेषतः  ट्रेडर्सना) तर ते आपले भांडवल सुरक्षित ठेवणे. शेअर मार्केटमधे दिर्घकाळ टिकून राहिल्यास पैसे कमाविणे शक्य आहे. पण ईथे दिर्घकाळ टिकून राहणेच मुळात अवघड आहे. आपण शेअर मार्केटमधे पैसे गमावलेल्या अनेक ट्रेडर्स, ईनव्हेस्टर्सचे किस्से ऐकून असतो. बहूतांशवेळा त्या लॅासच्या मुळाशी improper position sizing, improper capital allocation, lack of discipline, trader’s bias and psychology, improper strategy or lack of in depth analysis या पैकी एक किंवा अनेक कारणे असू शकतात. जर आपले कॅपिटल प्रोटेक्ट करायचे असेल, मार्केट मधे टिकून रहायचे असेल तर वरील चुका कशा टाळता येतील याच्या systematic methods समजून घेणे अतिशय गरजेचे आहे. Capital allocation per strategy, position sizing, risk management हे सर्व विषय फार मोठे आहेत. आपण ते सर्व थोडक्यात पाहू. मार्केटमधे ॲक्टिव ट्रेडिंग किंवा ईनव्हेस्टमेंट करण्याआधी हे विषय खोलात जाऊन समजावून घेणे नितांत गरजेचे आहे. 

मागील भागात आपण एका रिटेल ईन्व्हेस्टर आणि फायनान्शिअल ईन्स्टिट्यूटचा मार्केटबद्दलचा ॲपरोच थोडक्यात पाहिला. या भागात आपण कोणतीही स्ट्रॅटेजी डिप्लॅाय करण्याआधीची प्रोसेस पाहू. 

एखादी स्ट्रॅटेजी डिप्लॅाय करण्याआधी काही महत्वाचे प्रश्न आहेत
१. कोणती स्ट्रॅटेजी डिप्लॅाय करायची?
२. कोणत्या स्ट्रॅटेजीला किती कॅपिटल ॲलोकेट करायचे?
३. त्या स्ट्रॅटेजीमधे पोझिशन साईज काय हवा? एका सिंगल ट्रेडमधे किती कॅपिटल असावे?
४. रिस्क मॅनेजमेंट कशी करावी?

आपण प्रत्येक प्रश्न आणि ते करायच्या शास्रीय पद्धती कोणत्या ते थोडक्यात पाहू या. 

१. कोणती स्ट्रॅटेजी डिप्लॅाय करावी.:-जसे आपण फंडामेंटल ॲनेलेसिस करताना वेगवेगळे रेशिओ पाहतो तसेच कोणत्याही स्ट्रॅटेजीचे ईव्हॅल्यूएशन करताना त्या स्ट्रॅटेजीचे फक्त रिटर्न न पाहता अनेक वेगवेगळे रेशिओ पाहिले जातात. त्या रेशिओच्या आधारे स्ट्रॅटेजीचे मुल्यमापन केले जाते. त्यातील काही महत्वाचे रेशिओ म्हणजे Sharpe Ratio, Sortino ratio, calmar ratio, Jensen's Alpha ratio, sterling ratio, omega ratio, M squared, RAROC etc प्रत्येक रेशिओचा ऊद्देश आणि उपयोग वेगवेगळे आहेत. 

२. कॅपिटल ॲलोकेशन:- प्रत्येक स्ट्रॅटेजीचे रिटर्न आणि रिस्क पॅरॅमीटर मिळाले की पुढची स्टेप म्हणजे कोणत्या स्ट्रॅटेजीला नक्की किती कॅपिटल ॲलोकेट करावे. कॅपिटल ॲलोकेशन साठी मला माहित असलेल्या दोनच पद्धती आहेत. त्यातली पहिली CAPM (Capital allocation pricing model) efficient frontier आणि दुसरी utility function. यातील पहिली पद्धत सोपी आहे पण दुसरी पद्धत जरा क्लिष्ट आहे. Trenor Black ratio सुध्दा वापरला जऊ शकतो असे काही ठिकाणी वाचले आहे. मला सुद्धा या वर अजुन वाचन करायचे आहे. 

३. Position Sizing:- Position sizing आणि risk reward ratio वर सगळीकडे मुबलक लिखाण आहे. प्रत्येक ट्रेडर शक्यतो या दोन संज्ञांशी परिचित असतोच. प्रत्येक स्ट्रॅटेजीमधे एका ट्रेडला किती कॅपिटल ॲलोकेट करायचे हे सुद्धा अतिशय महत्वाचे आहे. Position size कमी असेल तर आपल्याला अपेक्षित फायदा होणार नाही आणि जास्त असेल तर आपल्याला चांगलाच लॅास होऊ शकतो. Position sizing साठी fixed units, fixed sum, fixed fraction, fixed percentage, kelly criterion, leverage space theory वापरले जातात.  यावर Ralph Vince यांची पुस्तके वाचनीय आहेत.

४. रिस्क मॅनेजमेंट:-
मार्केट मधे दोन प्रकारची रिस्क असते. 
१. Systematic Risk
२. Unsystematic Risk.

कितीही काही केले तरी मार्केटमधे रिस्क आहेच, ती आपण टाळू शकत नाही, ते काही आपल्या हातात नाही. आपल्या हातात फक्त रिस्क मॅनेज करणे आहे. ते जितक्या ऊत्तम प्रकारे करता येईल ते करायला हवे. वेगवेगळ्या रिस्क आणि त्याचे risk measures आपण थोडक्यात पाहू या. 

systematic risk components हे वारंवार घडत असतात, याचा एक ठराविक पॅटर्न असतो. आपण आपल्या मॉडेल मधे, बॅकटेस्टींग मधे हे अंतर्भुत करु शकतो. जे असे दिवस असतील ते दिवस वगळून आपली स्ट्रॅटेजी बॅकटेस्ट/ ईम्प्लीमेंट करु शकतो. अशा दिवशी ट्रेडींग न करणे, पोझिशन साईझ कमी करणे असेही करता येते. systematic risk चे ऊदाहरण द्यायचे झाल्यास अर्थसंकल्प, सेंट्रल बँक पॉलिसी, निवडणूकींचे निकाल, कंपन्याचे वार्षिक निकाल, वगैरे

unsystematic risk components हे अतिशय अनिश्चित/ रँडम असतात आणि याचा फिक्स असा काही पॅटर्न नसतो. त्यामुळे अर्थातच हे कधी घडतील याचा अंदाज कोणालाच नसतो आणि त्यामुळे हे जास्त धोकादायक असतात. एखादी नैसर्गिक आपत्ती, राजकीय अस्थिरता, युद्धजन्य परिस्थिती हे unsystematic risk मधे मोडतील.

मोठ्या प्लेअर्स साठी असणार्‍या risks, risk evaluation methods, risk measures हे जास्त आहेत, त्याच्यासाठी अर्थातच एक संपुर्ण डिपार्ट्मेंट असते. आपण त्याविषयी खोलात जाऊन अभ्यास करण्याची तितकीशी गरज नाही.

एका रिटेल ट्रेडरने ट्रेड घेताना किमान, position sizing, Stop loss orders, capital allocation या बाबतीत अतिशय शिस्तबद्ध असणे नितांत गरजेचे आहे. याशिवाय Sensitivity analysis, VaR analysis, Stress Tests सुद्धा करायला हव्या. यात अजून एक सर्वात महत्वाचे म्हणजे लिव्हरेज. रिटेल ईन्व्हेस्टर्स साठी मला मार्केट मधे सर्वात घातक काही वाटत असेल तर ते आहे लिव्हरेज. लिव्हरेज ही दुधारी तलवार आहे. ती फार काळजी पुर्वक हाताळायला हवी. मी FNO मधे ट्रेड करणार्‍या अनेकांचे हात या मधे पोळलेले पाहिले आहेत.

मार्केटमधील systematic, unsystematic risks शिवाय आपल्या सारख्या रिटेल ईन्व्हेस्टर्स कडून वेंधळेपणाने होणार्‍या चुका जसे की चुकीची संख्या टाकणे, जो PE किंवा CE ट्र्रेड करायचा होता ते सोडून भलत्याच कोणत्यातरी PE किंवा CE ची ऑर्डर टाकणे, टाकलेली ऑर्डर कॅन्सल करायला विसरणे, ह्या सर्व वेगळ्याच. ह्यासाठी एक तर अल्गो ट्रेडिंग कडे वळणे हा एक चांगला पर्याय आज उपलब्ध आहे.

वर लिहिलेल्या सर्व संज्ञा, व्याख्येसकट, विस्तृतपणे लिहायला घेतल्या होत्या पण ते सर्व एका लेखात लिहून होणे अशक्य आहे. शिवाय हा अतिशय गहन आणि महत्वाचा विषय असल्याने तो व्यवस्थित समजायला हवा. हा लेख फारच छोटा आहे याची कल्पना आहे. पण मला माहित असलेल्या सर्व पद्धती मी यात लिहिल्या आहेत. बहुतांश ट्रेडर्सना हे सर्व करायचे असते हेच माहित नसते, आपल्याला फक्त position sizing, risk reward ratio हेच माहित असते, त्यामुळे हा लेख फक्त तोंडओळख करुन देण्यासाठी लिहिला आहे. या लेखाचा ऊद्देश पहिल्या लेखाप्रमाणेच आपल्या मार्केटकडे बघण्याच्या अ‍ॅप्रोच मधे बदल करणे हा आहे. यातील प्रत्येक विषयाचा प्रत्येक ट्रेडर व ईन्व्हेस्टरने अभ्यास करणे गरजेचे आहे.

जाता जाता काही रिस्क आणि रिस्क मॅनेज न केल्यास काय होऊ शकते याची ऊदाहरणे पाहू या.

१. ऑप्शन्स ट्रेड करणार्‍यांना मागील वर्षी झालेले मार्केट मॅनिप्युलेशन, फ्रिक ट्रेडस याविषयी कल्पना असेलच. भारताबाहेरील फ्रिक ट्रेड्सचे किस्से अनेक आहेत. न्युज रिडींग अल्गोरिदम्स मुळे ट्रिगर ट्रेड्स, स्पुफिंग मुळे आलेली मार्केट मुव्ह याविषयी वाचल्यास्नेत वर अनेक किस्से सापडतील.
पण हे भारतातले लेटेस्ट किस्से.

https://www.moneylife.in/article/traders-spooked-as-friday-freak-trade-s...

२. ब्लॅक-शोल्स मॉडेल साठी नोबेल मिळालेल्या ब्लॅक व शोल्स यांच्या लाँग टर्म कॅपिटल मॅनेजमेंट फंडच्या एका स्ट्रॅटेजी मधे अमेरिकन सरकारला हस्तक्षेप करावा लागला होता.
https://www.managementstudyguide.com/failure-of-long-term-capital-manage...

३. हा किस्सा बर्‍याच जणांना माहित असेलच. एका ट्रेडर मुळे युकेची जुनी बँक बुडाली होती.
https://www.investopedia.com/ask/answers/08/nick-leeson-barings-bank.asp

४. सेबीच्या बदलेल्या नियमाचा आणि illiquid ऑप्शन्स ट्रेड केल्याने रिटेल ट्रेडर्सना बसलेला फटका.
https://www.fortuneindia.com/investing/new-sebi-options-rules-misfire-sh...

५. शेअर मार्केट मधे झालेल्या नुकसानामुळे रिटेल ट्रेडर्स ने केलेल्या आत्महत्या.

https://timesofindia.indiatimes.com/city/coimbatore/rs-50l-loss-in-share...

https://timesofindia.indiatimes.com/city/bhubaneswar/loss-in-stock-marke...

६. Knight Capital ला एका चुकीसाठी ४४० मिलियनचा दंड बसला होता.
https://www.forbes.com/sites/steveschaefer/2012/08/02/knight-capital-tra...

७. Goldman Sachs ला पण एका चुकीसाठी १०० मिलियनचा भुर्दंड बसला होता.
https://www.reuters.com/article/us-sec-goldmansachs-idUSKCN0PA28H20150630

८. ईस्राईल मधील एका ट्रेडरने केलेल्या टायपिंग एरर मुळे झालेले नुकसान.
https://www.timesofisrael.com/typing-error-sends-tel-aviv-stock-exchange...