ब्रिटनचे राजे जॉर्ज (पंचम) आणि राणी मेरी यांचा भारताचे सम्राट आणि सम्राज्ञी म्हणून राज्याभिषेक सोहळा 12 डिसेंबर 1911 ला दिल्लीतील निरंकारी सरोवराजवळच्या बुरारी मार्गावर पार पडला होता. त्यासाठी खास ‘दिल्ली दरबार’ भरवण्यात आला होता. ब्रिटनच्या राजा आणि राणीचा भारताचा सम्राट आणि सम्राज्ञी म्हणून राज्याभिषेक करण्यासाठी दिल्लीत भरवण्यात आलेला हा तिसरा दरबार होता. राज्याभिषेकानंतर लगेचच सम्राट जॉर्ज (पंचम) याने ब्रिटिश भारताची राजधानी कोलकत्याहून दिल्लीला स्थानांतरित केल्याचे घोषित केले. त्यानंतर 15 डिसेंबर 1911 रोजी दिल्लीतील कँपाच्या ठिकाणी सम्राट जॉर्ज यांनी नव्या राजधानीची कोनशिला बसवली.
12 डिसेंबर 1911 च्या ‘दिल्ली दरबार’नंतर रायसीना टेकडीवर भारताच्या व्हाईसरॉयसाठीचे निवासस्थान आणि अन्य इमारती उभारण्यास सुरुवात झाली आणि नवी राजधानी नवी दिल्ली म्हणून उदयाला येऊ लागली. नव्या राजधानीच्या उभारणीचे काम तत्कालीन व्हाईसरॉय लॉर्ड हार्डिंग्स यांच्या देखरेखीखाली सुरू झाले. ही नवी राजधानी वसवण्याची जबाबदारी सर एडविन ल्युटेंस आणि हर्बर्ट बेकर या ब्रिटिश वास्तुरचनाकारांकडे सोपवण्यात आली.
ब्रिटिश साम्राज्यातील सर्वात महत्वाची वसाहत असलेल्या भारताच्या प्रशासकीय प्रमुखाचे, गव्हर्नर-जनरलचे निवासस्थानही भव्य, वैशिष्टपूर्ण आणि ब्रिटिश साम्राज्याच्या लौकिकाला साजेसे असावे याकडे विशेष लक्ष दिले गेले होते. त्यामुळे व्हाईसरॉय्ज हाऊसची उभारणी करत असतानाच व्हाईसरॉयच्या विविध प्रशासकीय विभागांसाठी व्हाईसरॉय्ज हाऊसच्या जवळच साऊथ आणि नॉर्थ ब्लॉक्सही उभारण्यास सुरुवात झाली. नव्या राजधानीत उभारल्या गेलेल्या सर्व महत्वाच्या इमारतींसाठी पिवळसर आणि तांबूस रंगातील दगड आणि वालुकाश्माचा वापर करण्यात आलेला आहे. व्हाईसरॉयच्या निवासस्थानाचे बांधकाम पूर्ण होण्यासाठी 17 वर्षे लागली. 1931 मध्ये नव्या राजधानीच्या उद्घाटनाबरोबरच व्हाईसरॉय्ज हाऊसचेही औपचारिक उद्घाटन करण्यात आले.
पहिल्या महायुद्धातील भारतीयांचे योगदान आपण विसरलेलो नाही हे दर्शवण्यासाठी त्या महायुद्धातील शहीद भारतीय जवानांच्या शौर्याची आठवण म्हणून नवी दिल्लीत एक युद्धस्मारक उभारण्याची घोषणा केली गेली. ते स्मारक म्हणजे आजचे इंडिया गेट (सुरुवातीचे नाव – ऑल इंडिया वॉर मेमोरियल).
स्वातंत्र्यपूर्व काळात इंडिया गेटच्या मागील बाजूच्या तळात असलेल्या तांबड्या दगडातील छत्रीमध्ये सम्राट जॉर्ज (पंचम) याचा पुतळा होता. स्वातंत्र्यानंतर तो पुतळा तेथून हटवला गेला. या इंडिया गेट आणि व्हाईसरॉय्ज हाऊसदरम्यान तीन किलोमीटर लांबीचा आणि साठ फूट रुंदीचा किंग्स वे उभारण्यात आला. स्वातंत्र्यानंतर तो राजपथ म्हणून ओळखला जाऊ लागला.
पहिल्या महायुद्धाच्या समाप्तीनंतर माँटेस्ग्यू-चेम्सफर्ड सुधारणांमुळे लागू झालेल्या भारत सरकार अधिनियम-1919 नुसार केंद्रीय विधिमंडळ अस्तित्वात येणार होते. त्याची इमारत रायसीना टेकडीच्या परिसरातच बांधण्याचे ठरले. ती इमारत म्हणजेच आजचे संसद भवन (Parliament House). 12 फेब्रुवारी 1921 रोजी ड्युक ऑफ कनॉट यांच्या हस्ते त्याची पायाभरणी आणि गव्हर्नर-जनरल लॉर्ड आयर्विन यांच्या हस्ते 18 जानेवारी 1927 रोजी उद्घाटन झाले. पिवळसर आणि तांबड्या दगडांचा वापर करून उभारलेली ही वर्तुळाकार इमारत असून तिच्या पहिल्या मजल्यावरील व्हरांड्याच्या भोवतीने असलेले 26 फूट उंचीचे 144 स्तंभ या इमारतीची शोभा वाढवत आहेत.
नव्या राजधानीतील व्यावसायिक केंद्र म्हणून 1929 ते 1933 दरम्यान कनॉट प्लेसची निर्मिती केली गेली. त्याचबरोबर तीन मूर्ती भवन, नॅशनल स्टेडिअम, नवी दिल्ली रेल्वे स्टेशन, संस्थानिकांसाठीची निवासस्थाने अशा अनेक महत्वाच्या इमारतीही या काळात नवी दिल्लीत उभारल्या गेल्या.
आज नवी दिल्ली भारताची राजधानी होऊन 110 वर्षे पूर्ण होत आहेत. त्या पाठोपाठ भारताच्या स्वातंत्र्यालाही 75 वर्षे पूर्ण होत आहेत. त्याचे औचित्य साधून नवी दिल्लीतील राजपथ, रायसीना परिसर आणि अन्य ठिकाणांचा चेहरामोहरा बदलला जात आहे. त्यासाठी सुमारे 30,000 कोटी रुपयांचा Central Vista प्रकल्प राबवला जात आहे.
रोचक माहिती.
रोचक माहिती.
शेवटच्या वा क्यातलं "त्याचे औचित्य साधून" हे इथे सयुक्तिक आहे का? म्हणजे सेंट्रल व्हिस्टाचा आणि भारतीय स्वातं त्र्याच्या अमृतमहोत्सवाचा काही संबंध आहे, असं सरकारकडून सांगितलं गेलंय का?
भरत जी, स्वातंत्र्याचा अमृत
भरत जी, स्वातंत्र्याचा अमृत महोत्सवाच्या निमित्ताने सेंट्रल व्हिस्टा प्रकल्प राबवला जात आहे असं सरकारनंच सांगितलं आहे.
भारतीय स्वातंत्र्याचा
भारतीय स्वातंत्र्याचा अमृतमहोत्सवी सोहळा नव्या संसद भवनात होईल. येत्या प्रजासत्ताक दिनाचं संचलन सेंट्रल व्हिस्टामध्ये होईल. अशी विधान मिळाली. पण हा प्रकल्प अमृतमहोत्सवाचं औचित्य साधून राबवत आहोत्, असं कुठे दिसलं नाही.
छान विषय.
छान विषय.
"कष्टाने" मिळविलेल्या स्वातंत्र्याची ७५ वर्षे साजरी करण्याचे औचित्य असेल/ नसेल पण कोरोना महामारीच्या दुसर्‍या लाटेमधे देशभरांत लाखो जिव जात होते, जगभरांत नदी मधे तरंगणारी हजारे प्रेते दाखविली जात होती, ऑक्सिजन नाही, व्हेंटिलेटर्स काम करत नव्हती आणि इकडे सरकारला विस्टाचे बांधकाम थांबवावे असे वाटले नाही कारण ते अत्यावश्यक वाटते.
लाखो स्थलांतर मजूर पायपिटीने मेलेत, देशांतली जनता त्रस्त असतांना हा ३०,००० कोटी रुपयांचा प्रोजेक्ट पुर्णत्वास नेण्याचा हट्ट धरणे नक्कीच योग्य वाटले नाही. इतर वेळी अशा उधळपट्टीचे तेव्हढेही वावगे वाटले नसते.
उदय जी, तुमचं मत पटण्यासारखं
उदय जी, तुमचं मत पटण्यासारखं आहे.
छान माहिती! या इमारतींचे त्या
छान माहिती! या इमारतींचे त्या काळातील काही फोटो पाहिले तर काय प्रचंड भव्यता असेल असेच जाणवते. "राज" मधल्या जनतेने दडपून जावे हाही एक उद्देश त्यात असावा.
एडविन ल्युटेंस
एडविन ल्युटेंस
>>
लिचन्स असा उच्चार होतो बहुतेक
<"राज" मधल्या जनतेने दडपून
<"राज" मधल्या जनतेने दडपून जावे हाही एक उद्देश त्यात असावा.>
ब्रिटनमधल्या सरकारी इमारती साध्यासुध्या आहेत का?
स्वातंत्र्य तर २०१४ साली
स्वातंत्र्य तर २०१४ साली मिळालं अन इतक्यात अमृतमहोत्सव कसा काय आला बरं..??
लंडनमधल्या पार्लमेण्ट
लंडनमधल्या पार्लमेण्ट बिल्डिंग वगैरे भव्य आहेत. पण "नं १०" त्यामानाने अगदी साधी आहे. एकूण भारतातील त्यांच्या इमारतींपेक्षा काकणभर कमीच आहेत लंडनमधल्या.
"राज" मधल्या जनतेने दडपून
"राज" मधल्या जनतेने दडपून जावे हाही एक उद्देश त्यात असावा.>>>
ब्रिटिश राज्य हे एक प्राचीन परंपरा असलेले राज्य आहे असे कुठेतरी दाखवाय च्या हेतूने निओ क्लासिकल शैलीत बांधकाम केली गेलीत. रोमन ग्रीक यान ह्याबरोबर भारतीय प्राचीन मंदिरे स्तूप यांच्या मधून सुद्धा प्रेरणा घेतली गेली. संसद चे खांबाचे डिझाईन 64 योगिनी मंदिरावरून घेतलय.