प्रतिभावंतांच्या तऱ्हा

आज ज्येष्ठ लेखक अनिल अवचट यांचे निधन झाल्याची बातमी वाचली आणि दुःख झाले. त्यांच्या दोन आठवणी लिहितो.
एकदा आमच्या वैद्यकीय महाविद्यालयात एका परिसंवादात त्यांना बोलावले होते. व्यासपीठावर अन्य काही मान्यवर डॉक्टर बसलेले होते. त्यापैकी एकाने प्रवेश प्रक्रियेत गैरप्रकार करून स्वतःच्या मुलाला कॉलेजमध्ये प्रवेश मिळवला होता. अवचटांनी त्यांच्या भाषणात या गृहस्थांचे नाव न घेता त्यांच्या गैर कृतीचा जाहीरपणे उल्लेख केला. तेव्हा व्यासपीठावरील काहीजण चपापले होते. परंतु या प्रसंगात अवचटांचे धाडस सर्वांना दिसून आले.
..
दुसऱ्या एका प्रसंगात त्यांनी स्वतः वेश्यावस्तीत जाऊन तिथल्या पीडित महिलांची दुःख कशी समजावून घेतली याचा वृत्तांत आम्हाला सांगितला होता. तेव्हा त्या शोषित जगाची आम्हाला अगदी जवळून ओळख झाली.
...
विनम्र आदरांजली!

साजिरा,
भारी किस्से ! आवडले.
........

अवचटांचे 'लेखन' या विषयावरील मी एक भाषण ऐकले होते.
त्यातील एक वाक्य अगदी भावले. तो काळ आंतरजालपूर्व होता.
त्यामुळे व्यक्त व्हायची माध्यमे म्हणजे लेखन, रेडिओ आणि टीव्ही.
भाषणात ते म्हणाले,
" लेखन तुम्ही निर्वेधपणे करू शकता हा त्याचा मोठा फायदा आहे. रेडिओ किंवा टीव्हीवर काही सादर करायचे असेल तर अनेक अडथळे पार करून जावे लागते".
हे अगदी पटले होते.

द सा >> अगदी ! मी तो लेख जूनमध्येच वाचला होता.
मी लेखात म्हटल्याप्रमाणे तर्‍हा/ विशेष वागणे/ धाडस / जगावेगळी कृती असे सर्व काही यावे
..........................................................................................................
अन्य एक :
विजय तेंडुलकर मुख्यतः नाटककार म्हणून खूप गाजले. त्यांचा एक शिरस्ता होता. स्वतःच्या नाटकाचा प्रयोग जेव्हा व्यावसायिक रंगभूमीवर प्रदर्शित व्हायचा तेव्हा ते स्वतः बघायला अजिबात उत्सुक नसत. अगदी अपवादात्मक परिस्थितीत त्यांनी तसा प्रयोग पाहिला होता. या वागण्याचे त्यांनी कारणही दिले होते. लेखक जे नाटक लिहितो त्याचे पुढे दिग्दर्शक जे काही करतो त्यात नाटकाचा आत्मा बरेचदा हरवलेला असतो. म्हणून तो प्रयोग बघणे नकोच असे त्यांचे मत होते.
त्यांच्या घाशीराम कोतवाल नाटकात संगीताचा वापर भरपूर आहे. किंबहुना ते नाटक आहे की संगितिका अशीही चर्चा त्या काळी झाली होती. पुढे मात्र तेंडुलकरांनी त्यांच्या नाटकात अशा प्रकारे संगीताचा वापर जाणीवपूर्वक करू दिला नाही. त्यातून नाटकाच्या गाभ्याला धोका पोचतो असे त्यांचे मत झाले होते.

बरोबर, तो एक वेगळाच प्रयोग आहे.
गद्य नाटककाराचे संवाद हेच नाटकाचे बलस्थान असावे; संगीताने त्यावर कुरघोडी करू नये असा त्यांचा विचार असावा

(वर सालींजर यांच्या संदर्भात जो मुद्दा आला आहे : पुस्तकातील शब्द महत्त्वाचे; मुखपृष्ठावर चित्र नको, त्या धर्तीवर)

छान चर्चा. वरील सर्वांचे आभार !

आता गंभीरपणाकडून हलक्याफुलक्या किश्शावर नेतो. अर्थात हा ऐकीव आहे.

सचिन तेंडुलकर चहात पूर्ण बुडवून अख्खे बिस्किट एकदम खातो.

आता ही त्याची वैयक्तिक आवड झाली. पण आजूबाजूला जर त्याला कोणी असं खाताना पाहिलं तर ते म्हणणार बघा काय तऱ्हा आहे !
एकंदरीत तर्‍हेवाईक हा खूप सापेक्ष शब्द आहे.

साहित्य-चित्रपट क्षेत्राशी संबंधित दोन दिग्गजांसंबंधी हा एक किस्सा.

टागोरांची नष्टनीड नावाची एक कादंबरी आहे. त्यावर सत्यजित राय यांनी चारुलता चित्रपट काढला.
त्याचा विषय : नवरा-बायकोच्या जोडीमध्ये बायको वयाने बरीच लहान आहे. त्यामुळे ती तिच्या समवयस्क दिराच्या प्रेमात पडते. अशा तऱ्हेने हा प्रेमाचा त्रिकोण होतो.

आता त्यांच्या वास्तव आयुष्याशी कसा योगायोग ते पहा :
१. र. टागोरांचे भाऊ जतींद्रनाथ हे त्यांची बायको कादंबरीपेक्षा तेरा वर्षांनी मोठे असतात. इथे दोन भाऊ आणि कादंबरी असा त्रिकोण होतो. पुढे कादंबरी आत्महत्या करतात.

२. राय यांनी जेव्हा अभिनेत्री माधवीला घेऊन चित्रपटाचे चित्रीकरण चालू केले तेव्हा ते तिच्या प्रेमात पडतात ! ते तिच्या पेक्षा 21 वर्षांनी मोठे असतात. इथे राय, त्यांची बायको आणि माधवी असा त्रिकोण होतो.

या प्रकाराची कुजबुज खूप वाढल्याने माधवी राय यांच्यापासून दूर होते व त्यांच्या पुढील चित्रपटांत काम करीत नाही.

अशोक शहाणे नावाचा तरुण : नाबाद ८८

* आपल्याच लेखनाची इतकी उपेक्षा करणारा दुसरा कोण लेखक असेल?
* ‘आमची पिढी ही षंढांची’ असे ते निखालस म्हणू शकले. या साऱ्यामागे त्यांचे साहित्याचे आकलन, मूल्यभान, नव्या प्रयोगांची ओढ आणि मराठी संस्कृतीवरचे निस्सीम प्रेम होते.

https://maharashtratimes.com/editorial/manasa/young-man-named-ashok-shah...

सर्वांना धन्यवाद !

शहाण्यांनी नेमाडेंना कोसला लिहिण्यासाठी उद्युक्त केले होते.>>>
होय, हा किस्सा भारी असून तो नेमाडे यांनी कोसलाच्या सुवर्णमहोत्सवी आवृत्तीच्या प्रस्तावनेत तपशीलवार लिहिला आहे. तो थोडक्यात लिहितो.

रा. ज देशमुख हे तत्कालीन मराठी साहित्यातील मोठे प्रकाशक. त्यांच्याकडे नेमाडे व शहाणे ही दुक्कल गप्पांसाठी जमत असे. देशमुख त्याकाळी खांडेकर, पु ल देशपांडे आणि रणजीत देसाई यासारख्या मातब्बर लेखकांचे साहित्य प्रकाशित करीत होते. परंतु ही दुक्कल मात्र त्या लेखकांवर वैतागलेली होती. या प्रस्थापित लेखकांचे सगळं कसं कृत्रिम, जुनाट आहे असे मत हे दोघे व्यक्त करीत.

हे वारंवार ऐकल्यावर देशमुख एकदा त्यांना म्हणाले,
“मोठ्या लेखकांची टिंगलटवाळी करणं सोपं आहे. तुम्ही असे एक तरी लिहून दाखवा बरं !” त्यावर नेमाडे म्हणाले,
“खांडेकरांसारखी कादंबरी आठेक दिवसात सहज लिहिता येईल”. त्यावर देशमुख म्हणाले, “लिहून दाखवा, बकवास पुरे”

नेमाडे म्हणाले की आम्ही लिहू सुद्धा पण आमचं कोण छापणार ? मग देशमुख यांनी शेवटचे सांगितले,
“लिहून दाखवा, मी छापतो”.
यानंतर मग इरेला पेटून नेमाडेंनी 18 दिवस सलग बसून कोसला लिहिली.

असा तो इतिहास !

कोसला एका ठराविक वयात वाचल्यावर जी मनात ठसते,तो भागही महत्त्वाचा आहे.
>>> +११११११११११११ ..
या विषयावर पूर्वी मी अन्यत्र प्रतिसाद दिलेले असल्याने आता पुन्हा लिहीत नाही.

धन्स.
.. .. .. ..
या निमित्ताने लेखन आणि चित्रकला या दोन्ही कला समांतर चालाव्यात की एकमेकांना पूरक म्हणून त्यांचा वापर करावा हा एक चर्चेचा विषय उपस्थित होतो.
>>> आज एका पुस्तकाचे (निसर्गकल्लोळ) सुंदर मुखपृष्ठ पाहायला मिळाले आणि त्याचबरोबर चित्रकाराचेही हे मत :

चंद्रमोहन कुलकर्णीला सवड काढता येणे हेच कठीण. त्याच्या ‘पुस्तक हे लेखकाइतकेच चित्रकाराचेही असते’, या उक्तीची नेहमीच प्रचिती येत असते.

https://www.aksharnama.com/client/article_detail/6602

https://www.maayboli.com/node/78349 या धाग्यावर लेखकांच्या टोपणनावांवर काही चर्चा झाली होती. त्या अनुषंगाने हा किस्सा :

घटना 2005 मधील आहे. त्यावर्षीच्या ‘अंतर्नाद’ मासिकाच्या दिवाळी अंकात ‘सफाई’ ही कादंबरी प्रकाशित झाली होती. त्यावर लेखकाचे नाव कार्तिक कौंडिण्य असे लिहिले होते. कादंबरी सफाई कामगार स्त्री या संवेदनलशील विषयावर असून ती सुंदर आहे. त्या कादंबरीच्या लेखकाचे कधी न ऐकलेले हे नाव पाहून अनेकांना संशय आला होता, की हा काय कोणी नवोदित लेखक असणार नाही; हा तर मुरलेला लेखक दिसतोय ! कादंबरीच्या शेवटी त्या लेखकाचा मुंबईतील पत्ताही दिला होता. मग एक वाचक प्रत्यक्ष त्या पत्त्यावर गेले तेव्हा तिथे कोणीही कौंडिण्य नावाचे राहत नसल्याचे त्यांना समजले.

दरम्यान मी देखील त्या लेखकांना कादंबरी आवडल्याचे पत्र लिहून ठेवले होते. तेवढ्यात त्या वरील वाचकांनी मासिकाच्या पुढच्या अंकात लिहिले, की कौंडिण्य नावाचे कोणी लेखक तिथे अस्तित्वात नाहीत: ही काहीतरी थापाथापी आहे. हे वाचल्यानंतर मी ते लिहिलेले आंतरदेशीय पत्र फाडून टाकले. या विषयावर मासिकात काथ्याकूट झाल्यावर संपादकांनी खुलासा केला. त्यात म्हटले होते की या कादंबरीचे लेखक त्याच पत्त्यावर राहतात. परंतु काही कारणास्तव त्यांना खरी ओळख जाहीर करायची नाहीये, तरी वाचकांनी त्याचा आदर करावा आणि साहित्यबाह्य संशोधनात रस घेऊ नये.

इथे हा विषय संपला होता. पण माझ्या बाबतीत खरी गंमत पुढे घडणार होती...

2015 मध्ये माझा एक लेख ‘अंतर्नाद’मध्ये प्रसिद्ध झाला आणि तो वाचकप्रिय ठरला. त्याबद्दल मला अनेकांचे फोन, पत्रे वगैरे येत होती. एके दिवशी एक असाच अनोळखी फोन आला. तो एका मान्यवर लेखकांचा होता. मग आमच्या गप्पा झाल्या. त्या ओघात ते मला बोलून गेले, की 2005 मधील सफाई कादंबरी त्यांनीच लिहिलेली आहे ! मग मी त्यांना विचारले की फक्त त्या वेळेसच तुम्ही खरे नाव का लपवलेत? तेव्हा ते म्हणाले,

“एखाद्या लेखनाचे मूल्यमापन, ते कोणी लिहिले आहे यापेक्षा ते काय लिहिले आहे यावरून व्हावे ही इच्छा होती. मला यानिमित्ताने बघायचे होते, की एका अनोळखी नावाने लिहून पाहिल्यानंतर वाचकांना कादंबरी कशी वाटते ते, आणि तो प्रयोग यशस्वी झाला”.

हे लेखक म्हणजे सुमेध वडावाला (रिसबूड).
कालांतराने ही कादंबरी त्यांच्या खऱ्या नावाने प्रसिद्ध झालेली दिसते आहे :
(https://m.facebook.com/NavataaBookWorld/photos/a.781129091909342/8369464...)

अनिंद्य
तुमच्या प्रतिसादातले इनफिनिटीचे चिन्ह इथे कसे टंकायचे ?