ऐका!

काल असाच मल्हारी मार्तंड शिनुमा आठवला.

'फड सांभाळ तुर्‍याला गं आला' आणि 'पदरावरती जरतारीचा' यासोबत त्यातला सवाल-जवाब आठवला. आपल्याला फडाने जे काही दिलं त्यातला एक अस्सल हिरा म्हणजे सवाल-जवाब. सवाल-जवाबात काय नसते? उत्स्फुर्तता, चुरस, हार, जीत, कथन, गायन, वादन, नर्तन, कसदार अभिनय आणि अर्थातच रसभरीत काव्याच्या लडींमध्ये गुंफलेले सवाल. आणि त्यांचे त्याच तोलामोलाच्या फटकार्‍यांनी नटलेले हजरजबाबी जवाब. समोर बसलेल्या मायबाप रसिकांच्या निखळ मनोरंजनास गालबोट लागू न देता, आपल्या बुद्धीचातुर्याने प्रतिस्पर्ध्याला खिजवून खिजवून कसे जेरीला आणावे, याचा उत्तम नमुना. देहबोली आणि संवादफेकीचा यात अनन्यसाधारण हिस्सा. हाडाच्या कलाकाराशिवाय काम नाही! मुख्य सादरकर्यांसह फोडणीला साथीदारांचे खमंग संवांद आणि लज्जतदार अभिनय असल्यावर अशा रंगलेल्या फडात रसिक न्हाऊन न गेला तर नवलच!

हे एक उदाहरण -

सवाल-जबाब
बकुळा (सवाल):
एक दाताचा दो मातांचा तिना आगळ्या गोताचा
चार भुजांचा देव कोण गं... पाच थुलथुलीत हाताचा?
(जी... जी जी रं जी... जी रं जी रं जी जी जी)

चमेली (जवाब):
कोण लाभला गुरू येवढा, प्यालीस अक्कलकाढा गं
शाहीरकीच्या उजळणीतला हा तर पहिला पाढा गं

एकदंत श्री गजाननाला कोण ओळखीत नाही गं?
सती पार्वती पहिली माता दुसरी गंगामाई गं

सत्वरजातून देव वेगळा ही शास्त्राची वाणी गं
चारभुजासह सोंडही त्याची असते हातावाणी गं
जी रं दाजी जी रं जी जी

बकुळा:
अगं नकोस हरखून जाऊ, मी हा सवाल नव्हता केला गं
अगं रीत पाळली, स्मरण गणा ते केले आरंभाला गं
जी रं दाजी जी रं जी जी

चमेली : [हं... ठीक ठीक. आता मी सवाल टाकते. दे उत्तर!]

(सवाल)
सवाल करीते ऐक वैरीणी, उघडून पडदा कानाचा
सभेदेखता गर्व उतरीते तुझ्या अर्धवट ज्ञानाचा

(सावळ्या - बकुळीचा नाच्या : अहाहाहाहा! अवं चमेलीबाई, आता सवाल बोला की.. का उगंच नमनात त्याल जाळतायसा..)

चमेली:
शंकरदर्शन करण्यासाठी नारद गेले कैलासा
ढगबिजलीचा जोडा दिसला मंदिरात त्या सांग कसा?

बकुळा (जवाब):
हलाहला ते प्याल्यापासून कंठ शिवाचा होय नीळा
अंगावरती वसे अंबिका, तिने घातला हात गळा

नीलकण्ठाच्या गळ्यात नाचे चपल हात गं गौरीचा
ढगात बिजलीपरी नारदा असेल दिसला बहरीचा

बकुळा (सवाल):
सवाल पुसते एक तुला मी
उत्तर त्याचे सांग भले
ना तर काढून फेक चाळ ते
तुझ्या कलेचे चांगभले !
(जी जी जीजी जी)

तुझ्या जोगता सवाल बाई
अगदी सरळा साधा गं
वडीलमंडळी समक्ष हरीने
कशी चुंबिली राधा गं ?
(जी रं जी रं हा.. जी रं जी रं हा... जी रं जी रं.. जी जी जी )

चमेली (जवाब):
सांगते ऐक!
धूळ उडाली अशा मिषाने
राधा डोळे चोळी गं
फुंकरीचे मग निमित्त काढून
जवळी ये वनमाळी गं
(जी जी जीजी जी)

ओठ पापण्या यांची मिळणी
सहज साधिली मौजेची
म्हातार्‍यांना काय दिसावे
वेळ आंधळी सांजेची
(जी रं जी रं हा.. जी रं जी रं हा... जी रं जी रं.. जी जी जी )

चमेली: हं... आता माझा सवाल सोडव

बकुळा: सांग की!

चमेली (सवाल):
भिडेल त्याचा पडेल तुकडा
असा धर्म गं बाणाचा
नेम साधता जीव जोडतो
असा बाण गं कोणाचा?
(जी जी जीजी जी)

बकुळा (जवाब):
भिडेल त्याला समूळ छेदील
असा बाण गं रामाचा SSSS
अन् नेम साधता जीव जोडतो
असा बाण गं कामाचा !

( एक रसिकः वा वा सामना अटीतटीचा हाय बर्का!
पाटीलः हायंच हां.. आता सवाल बकुळीला टाकू द्या!
पंचः बकुळाबाई करा सुरुवात आता.)

बकुळा (सवाल):
ऐका!
पाच शेपट्या चार अंचळे
बावीस होते पाय गं
रणांगणावर उभी राहिली
सात शिरांची गाय (जी जी रं जी जी रं जीजी)

त्या गायीचे दूध न सरले
युगे संपली दोन गं
सांग कविच्या कन्ये मजसी
ही गायत्री कोण गं? (जी जी रं दाजी जी रं जीजी)

(चमेली गोंधळते... रडकुंडीला येते.. तिला उत्तर सुचत नाही. बकुळीचा नाच्या हात नाचवत खवचटपणे 'आवं चमेलीबाई... आता.... बोला की!' म्हणून खिजवून तिच्या हरण्यावर मीठ चोळतो.)

चमेली: (बकुळीला उद्देशून चडफडत)

तुझे तुला तरी या प्रश्नाचे
उत्तर सुचते काय?

बकुळी:
हरले म्हणूनी नाक घासशील,
धरशील का हे पाय?

( चीत झालेली चमेली उत्तराच्या आशेने साथीदारांकडं नजर टाकते. पण एकेकजण नजर वळवतो. चमेली हार मान्य करते. बाळासाहेब. तिला शिव्या घालत चडफडत फडातून उठून जातो. गुलाबराव आणि सारे रसिल बकुळीला शाबासकी देतात आणि उत्तर ऐकवण्यास सांगतात.)

बकुळी: ऐका!

अर्जुनाच्या रथाला चार घोडी. त्यात तीन महापुरुष -
श्रीकृष्ण सारथी, अर्जुन रथी
आणि रथाच्या ध्वजाशी मारुती

चार घोड्यांची सोळा, तीन पुरुषांची सहा पाय झाले बावीस.
चार घोड्यांच्या चार शेपट्या एक मारुतीरायाची
घोड्याला स्तन नाही. अर्जुनाला स्तन नाही.
श्रीकृष्ण आणि मारुती.. मिळून स्तनसंख्या झाली चार.
या अर्जुनाच्या रथानेच कुरुक्षेत्रात गीतातत्त्वाचे दूध जन्माला घातले ते अजून पुरते आहे.

ऐका!
कृष्ण सारथी रथी धनंजय
ध्वजावरी हनुमान
कुरुक्षेत्रीच्या रथा दिले मी
गायीचे उपमान
त्या गायीचे दूध न सरले
गीता त्याचे नाव
जाणकार ते समजून घेतील
माझ्या मनीचा भाव (दाजी जी रं जी रं दाजी जीजी)

* * *

हा दुसरा 'गणगौळणी'तला सवालजवाब -
(दोन कलावंतीणी आपापल्या साथीदारांच्या ताफ्यांसह मंचावर सज्ज आहेत. सवाल जयश्री गडकरने टाकलाय.)

(तिची प्रतिस्पर्धी)
>>ऐका!
अहो, कलगीवाले! काय तो सवाल पुन्हा एकदा सांगा.

('काय तो' असे संबोधण्यातच समोरचीच्या सवालाकडे एक छुपा तु.क. हाणलाय बरे का!
ज.ग. च्या बाजूचा नाच्या खवचटपणे पुढे होऊन)
>> आँ! का गं इतक्यात इसारलीस?

आगं एकाच दिशी, पाच येळेला पुनर्जन्म कुणाचा हुत्ता?! (तार स्वरात) समजलं क्का?!

.
(सवाल पुन्हा ऐकल्यावर)
>>ऐका!

अगं कुणी दुधाला अमृत म्हणती ऽऽ
कुणी म्हणती गं पुर्णान्न
गं ऽऽऽऽऽऽ
म्हणून देवानं दिलं दुधाला
पाचजन्माचं वरदान
गं गं गं... माझ्या बाई!

पहिल्या जन्मी दूध होऊनी भूक आमुची भरते गं
दुसर्‍या जन्मी दही होऊनी आंबटशौकी ठरते गं
तिसर्‍या जन्मी ताक होऊनी आत्मा आमुचा गार करी
चौथ्या जन्मी लोणी होऊनी सत्व दावते घरोघरी

अहो, पाचव्या जन्मी तूप होऊनीऽऽऽ
साजूक करीते अन्नाला

आन् पाच जन्माचं कोडं सुटलं
खडा लाव त्या कानाला गं गं गं

.
.

आता आमचा सवाल ऐका!
(हीचा ढोलकीवाला सरसावून ताल देतो.)

अगं फणा उभारून विळखा घालते
अंदाज घेते बुद्धीचा
आन् काळीनिळी तू होशील आता
सवाल ऐकून जिद्दीचा गं गं गं माजे बाई चंद्रावाणी गं

अन् जगी विषारी नागीण फिरते
विष घेऊनी ओठांत
विष अन् अमृत जिच्याजवळी ती
नागीण आहे सांग कुठं गं गं गं
माजे बाई चंद्रावाणी गं

(पहिल्या कडव्यातलं आव्हान बघा. आणि त्यातच पुढच्या कोड्यातल्या नागीणीची हटके प्रस्तावना.)

जवाब द्यायची पाळी आता जयश्री गडकरची. तिचा ढोलकीवाला सरसावतो. तोवर जवाबाचा विचार करत करत बाई कोसळतात. बाजू सावरण्यासाठी समोर बसलेला शाहीर (अरुण सरनाईक) उत्तर द्यायचं आव्हान स्वीकारतो. तिला वैद्याकडे न्यायला सांगून तो जवाब देतो-)

>>
ऐका!
अहो जिच्या विषारी फुत्कारानं
गेली साम्राज्य संस्थानं होऽ
आन् जिच्या करारी फटकार्‍यानं
होते माणसाची धूळदाण गं गं गं
जी रं रं राजी जी रं रं राजी

अहो जिच्या मुखातून अमृत झरतं
थेंब होतसे शब्दांचा
अन् जिच्या कृपेच्या वर्षावानं
वृक्ष वाढतो ज्ञानाचा
एऽऽ एऽऽ एऽऽ

असली नागीण दोन जिभांची
तिला लेखणी म्हणती गं
अन् शाहीर रूपी तिचा गारुडी
उभा ठाकला पुढती गं!

बाई गं गं गं ग! गं ल ललं ल ल ललं

('असली'वर कोटी)

पडद्यावर याची खुमारी आणखी मजा आणते.