थोडंसं पेंच आणि बरंचसं ताडोबा – भाग १

महाराष्ट्रात वाघ म्हटलं की ताडोबा आठवतं. कारण जवळपास महाराष्ट्रातले निम्मे-अर्धे म्हणजे ११५ वाघ ताडोबातच आहेत. जवळच्या पेंचमध्येही ६० वाघ आहेत. अर्थात पेंच तसंही ताडोबाच्या अर्धंच आहे म्हणा. पण म्हणून महाराष्ट्रात हमखास वाघ पहायचा तर लोक दोनच ठिकाणं निवडतात; पेंच नाहीतर ताडोबा.

पेंच नागपूरहूनच जवळ. एक-दीड तासाचा प्रवास. पेंच तसं मध्य प्रदेश आणि महाराष्ट्र मिळून पसरलं आहे. मध्य प्रदेश पेंच जितकं गाजलं आणि लोकांनी डोक्यावर घेतलं, तितकं भाग्य महाराष्ट्र पेंचला नाही लाभलं. महाराष्ट्रात फक्त सिल्लारी गेट पूर्वापार प्रसिद्ध. या गेटला कॅन्टरपण चालतात. स्वस्तात मस्त. आता आता मध्य प्रदेश सीमेवरचं खुर्सापार गेट लोकांनी ‘हिट्ट’ केलं. किती दिवस हे महाराष्ट्र पेंचचं गेट आहे, हेही पर्यटकांना माहीत नव्हतं. ही दोन गेट सोडली तर चोरबाहुली, पवनी, सुरेवानी, खुबाळा, कोलितमारा ही इतर गेट नाही फार चालत. त्यातही चोरबाहुली, सिल्लारी, पवनी आणि खुर्सापार हे एका रस्त्यावर तरी आहेत पण बाकी तीन दिशांना तीन.

पेंचसुद्धा अतिशय सुंदर आहे. पेंच नदीकाठी फुललेली ही क्लिओमची फुलं. ही इथं कोट्यावधी आहेत.

आणि या क्लिओमच्या फुलांत रमलेली ही नदी-टिटवी.

कोलीतमा-यात पेंच नदीच्या पात्रात मगरीपासून सुरक्षित उंच खडकावर हे बगळे बसले होते. मी थोडा उद्योग करून फोटोचं पेंटिंग केलं.

एका पावसाळी सकाळी पेंचच्या तोतलाडोहचं हे मनोवेधक दृश्य.

२०१७ पर्यंत शेकडो होड्या घेऊन हजारो लोक यात दिवसरात्र मासेमारी करीत. अखेरीस वनविभागानं मोठ्या शर्थीच्या प्रयत्नांनी ते थांबवलं. आता इथं मासेमारांचा गोंधळ नाही, या एका बेटावरून उतरून दुस-या बेटावर पोहत जाणारा वाघ दिसू शकतो. मी पाहिलाय. पण कॅमेराच नव्हता त्या दिवशी.

माकडं पाणी पित होती. वाघ वरुन धावला. अर्धी माकडं काठा-काठानं धावत सुटली. अर्ध्या माकडांनी पाण्यात उड्या मारल्या आणि पोहत निघाली. मागोमाग वाघानं उडी ठोकली आणि पोहत पाठलाग सुरू केला. माकडं जीवाच्या आकांतानं हातपाय मारत होती. पण वाघच तो. त्यानं थोड्याच वेळात पंजाने एक माकड पाण्यातच उलटं-पालटं केलं. पाण्याचा मोठा डोंब उसळला. वाघाच्या तोंडात माकडाची मान होती. काठाशी येऊन वाघ माकडाची हाडं कडाकडा फोडून घास गिळू लागला.
असो.

पेंचपेक्षा प्रसिद्ध ताडोबा. ताडोबाचं नाव भारतातल्या प्रसिद्ध व्याघ्र प्रकल्पांमध्ये घेतलं जातं. जवळ जवळ १३०० चौरस किलोमीटरवर पसरलेलं हे ताडोबाचं दांडगट रान. जाणं येणं जरासं गैरसोयीचं आहे म्हणा. रेल्वे फार सोयीस्कर नाही इथं यायला जायला. रेल्वे, विमान नागपूरपर्यंत. मग बरेच लोक नागपूर किंवा वर्धेला उतरुन येतात. दोन्हीकडनं सारखंच.

आता ताडोबाच्या गेटचं म्हणाल तर कोअर आणि बफर मिळून १९ गेट आहेत. मोहर्ली, खुटवंडा, नवेगाव, कोलारा, पांगडी, झरी, आगरझरी, देवाडा-आडेगाव, जुनोना, रामदेगी-नवेगाव, निमढेला, अलीझंजा, कोलारा झोन, मदनापूर, सिरकाडा, पांगडी झोन, झरी-पेठ, मामला, केसलाघाट. हुश्श!

१९ गेट म्हटलं की कधी नाही ते ‘ब्यागा बांधून फिरायला चाल्लेला’ माझ्यासारखा मध्यमवर्गीय (त्यातही कनिष्ठ पद) आडवा होतो. १९??? ही काय गेटची संख्या आहे? रोज एक म्हटलं तर अर्धा महिना इथंच. आणि खर्रर्रच असं राहतो म्हटलं, तर पैसेपण बॅगभर लागतील. पण आहे बुवा असं खरं. चार महीने आधी आरक्षण सुरू होत असल्यानं नियोजन फार अचूक हवं. नाहीतर? मग काय; टूर ऑपरेटरच्या भरवशावर. स्वत: नियोजन करुन जाणारी जनता तशी कमी. एकट्या दुकट्याला तर हा खर्च परवडतच नाही. एक सफारी ४ हजारांपासून ११ हजारांपर्यंत पडते. मुक्कामाचे पुन्हा वेगळे. तरी हौशी लोक ३५-४० हजार खर्च करुन फुल सफारीपण घेतात.

पण ताडोबातही कॅंटर चालतात. एक-दोघांना जायचं असेल तर ही कॅंटर सफारी परवडते. एकदम कमी खर्चात. ४०० रुपये. १५-२० जणांना एकत्र जायचं असेल तरी कॅंटर हा चांगला पर्याय आहे. पण ते ही आधी बुकींग असेल तरच. वेळेवर जाऊन जागा मिळालीच तर घरी गेल्याबरोबर सत्यनारायण घाला नक्की.

जिप्सी सफारी बुकींग आता ऑनलाईन आहे. त्यामुळं तारखा ठरे-ठरेस्तोवर गेटच्या जिप्सी हाऊसफुल्ल. एक वेळ रेल्वे भरणार नाही, त्यात जागा मिळते. पण ताडोबात असं झालं तर तुम्ही पुण्यवान आहात बुवा.

असं तसं करुन रिकामं गेट शोधून बुक करावं, परवडत्या दरात कुठं रहायचं जमतंय का पहावं. एवढं करुन ज्या गेटनं जायचं आहे, त्याच्या जवळ राहण्याची सोय व्हावी, नाहीतर वैताग. रिसॉर्ट कुणीकडं आणि गेट कुणीकडं! असा सारा मामला जमवावा तेंव्हा कुठं जीवात जीव येतो.
बोलो तारारा!

आता एवढं होऊन वाघ दिसला म्हणजे बरं, नाहीतर ‘हॅट सालं! फुक्कट पैसे गेले. काय वाघ-बीघ काय नाही इथं. फसवायचे धंदे आहेत.’ अशा शेलक्या प्रतिक्रिया टाकत दु:खी मनानं आपला घरचा रस्ता जवळ करावा.

एकदा एका गृहस्थांनी फार भारी प्रतिक्रिया दिली. अगदीच लक्षात रहावी. आणि पटली खरं तर मला. ते अनेक वेळा वनभ्रमंतीला जातात. त्यांना कित्येक वेळा वाघ दिसत नाही. मला पेंचमध्ये भेटले त्या दिवशी त्यांची सहावी की कायशी सफारी होती. त्यांना वाघ दिसला नव्हता. पण यावर त्यांचं चक्क म्हणणं पडलं की “वाघ पहायला आम्ही येतो. ती जी वाघ पाहण्याची उत्सुकता असते ना! आणि सतत तणावात असणारे कान, डोळे, कॅमे-याच्या बटणावरचा हात. हे मस्त वाटतं. नशा येते त्याची. वाघ दिसून गेला की पुढची सफारी कंटाळवाणी वाटू लागते. ती शरीरातली-मनातली हूरहूर संपते. रस संपून जातो. हा क्षण मला आवडत नाही.”

शप्पत. काय खरं सांगितलं त्या काकांनी! अफलातून सत्य.

असो. खरं तर आपण फिरतो तेंव्हा वाघ आपल्याला दिसो की न दिसो, त्यानं आपल्याला नक्की पाहिलं आहे याची खात्री तुम्ही बाळगा. कुठं तरी पुतळ्यासारखा थिजलेला किंवा गवतात लोळणारा वाघ कान जागे ठेवून एका डोळ्यानं जगाची सारी खबरबात घेत असतो. तो गवतात दबून बसला तर चक्क दाबून बसवल्यासारखा चेपून जातो; सपाट. बांबूत असला तर हिरव्या-तपकिरी बांबूत त्याच्या अंगावरचे पट्टे बेमालूम मिसळतात. म्हणून काय? तर एकंदरीत वाघ दिसणं हा नशीबाचा खेळ म्हणावा लागेल.

मी पहिला वाघ पाहिला नागझि-यात ध्यानी मनी नसताना. असाच जुलैचा महिना. कंबर-कंबर गवत. तळ्याकाठी मत्स्यगरुड उतरलेला. मासा खात होता. मी दुर्बिणीतून बघत होतो. अचानक तो उडून गेला. काय कळालं नाही बुवा. मी तसाच पहात राहिलो मासा दिसतोय का? कोणी नेतंय का? तिथं वारा नाही, काय नाही अन् झुडपाची पानं हलतायेत. मला काही कळेना. आभाळ भरुन आलंय, कधीही धबाधबा कोसळेल असं डोक्याला टेकू आलंय अगदी. वारा नावाला नाही. हे झुडूप हलतंय कसं? मी दुर्बिणीतून पहात राहिलो. पाच-सात मिनीट. मग ती वाघीण उठून उभी राहिली आणि मागून तीन बच्चे आले तेंव्हा कळालं ते झुडूप नाही, वाघीण पाठीवर झोपून पाय हवेत करुन लोळत होती. ते पट्टे हलत होते अन् मला वाटत होतं की ती झुडपाची पानं हलतायेत. असो.

पण आपण ताडोबाचं बोलत होतो ना! माझं लिहिणं जरा असंच अघळ-पघळ आहे. डावी उजवी करत हल्लू हल्लू आगे.

तर मी काय म्हणत होतो की इतका पैसा खर्च करुन एवढ्या लांबून आल्यावर वाघ दिसो की न दिसो, जे दिसतं आहे त्याचा आनंद लुटायचा की ‘वाघ नाही दिसला हो’ म्हणून रडत रडत जे दिसतं आहे तेही बघायचं नाही हे आपण ठरवायचं आहे.

समजा उत्तरेतून जाता येता वाट वाकडी करुन आग्र्याला एकाच दिवसासाठी गेलात. एक्काच हं! नेमका त्या दिवशी ताजमहाल बंद. मग नियोजन करणा-याला धूम शिव्या. चिडचिड. दिवसभर हॉटेलवर टी.व्ही. पहात बसणं आणि रात्रीच्या रेल्वेनं घरवापसी.

आल्यावर कोणी म्हणतो, “आग्रा!!!!’. अरे वा! दही-जलेबी खाल्लीच असेल. ती पेटंट रेसीपी बरं का.”
“ओह! असं आहे का? नाही बुवा. नाही खाल्ली.”

“किनारी बाजार फिरलात की नाही? कसलं भारी आहे ते मार्केट!”
“नाही बुवा मला हे नव्हतं माहित.”

“बरं. आग्र्याचा प्रसिद्ध पेठा तरी आणलात की नाही? घ्या जरा दोन-दोन पीस, आम्ही पण खाऊ की!”
“आग्र्याचा पेठा प्रसिद्ध आहे? नाही बुवा. गेलोच नाही.”

आपली चिडचिड अजून. ‘अर्रेर्रे………….. ताजमहाल गेलाच होता. पण हेसुध्दा गेलं त्या रागात. आपण पाहिलंच नाही.’ एकदम हेच्च इथं होतं. वाघ-वाघ-वाघ असा धोशा लावून आपण जातो. बाकी काहीच पहायला कुठं थांबत नाही. वाघ दिसला तर ठीक, नाहीतर???
नाहीतर आपला आग्रा होतो..