स्वातंत्र्यवीर सावरकर कर्मभूमी दर्शन [ दुसरे विनायक:सावरकरांची वसतिगृहातील खोली, पुणे ] [ भाग पहिला]

२८ मे ला सकाळी १०ला फ़र्ग्युसन कॉलेज रोडवरील तुकारामपादुका देवळासमोरच्या क्र.३ च्या प्रवेशद्वारातून शिरल्यावर सरळ गेल्यावर दगडी बांधकाम असलेल्या वसतीगृहाच्या प्रवेशद्वाराजवळ येताच देशभक्तीपर गीते कानावर आली आणि आपण योग्य जागी आलो याची जाणीव झाली. प्रवेशद्वारातून आत शिरल्यावर सुंदर रांगोळ्या मार्गदर्शक ठरत होत्या. तळमजल्यावर डाव्या बाजूची दुसरीच खोली क्र. १७ की जिथे मला पोचायचे होते.
त्या खोलीच्या प्रवेश द्वाराशी उभा होतो. समोरच्या भिंतीपाशी स्वा.सावरकरांचा अर्धपुतळा एका स्टुलावर ठेवला होता. त्यावर पुष्पहार घातलेले होते. खोलीच्या प्रवेश द्वाराच्या डाव्याबाजूकडील भिंतीवर संगमरवरी स्मृतिशिलेवर
लिहीलेले होते --
" या खोलीत स्वातंत्र्यवीर बॅरिस्टर विनायक दामोदर सावरकर विद्यार्थिदशेत १९०२ ते १९०५ या काळात राहात होते.
In this room swatantryaveer Vinayak Damodar Sawarkar Baristor at law resided from 1902 to 1905. "
खोलीत शिरलो. याच खोलीत सावरकरांच्या सारखा अद्वितीय महापुरुष सुमारे शंभर वर्षांपूर्वी राहात होता ही जाणीव किती चित्त्तथरारक होती ! अशीच जाणिव मला पंढरपूरला विठोबासमोर, किंवा आग्रा येथील लालकिल्ला पाहतांना, किंवा साबरमती आश्रमाला भेट दिल्यावर झाली होती. मला पंढरीच्या विठोबासमोर उभा राहिल्यावर याची जाणिव प्रकर्षाने होते कि, अरे, याच जागेवर ज्ञानेश्वर, नामदेव, तुकाराम, रामदास असे संतश्रेष्ठ एकेकाळी वावरले होते आणि आपल्यासारख्या सामान्य माणसाला आज तेथे उभे राहाण्याचे भाग्य लाभले आहे ! या जागेला या माणसांमुळेच तर महत्व आले ना? एरव्ही या जागी आपण आवर्जून आलो असतो का?
एक दार, दोन खिडक्या असलेली १० बाय १२ फ़ूट आकाराची, आटोपशीर, दोघांना राहाण्याची सोय असलेली खोली. त्यात दोन लाकडी दिवाण, दोन खुर्च्या. दोन्ही बाजुला भिंतीवर सामानासाठी लाकडी फ़ळ्या.
काय महात्म्य या जागेचे ? या ठिकाणच्या वास्तव्यातच आधीच स्वयंभु असलेल्या सावरकरांचा आणि त्याकाळातील भारताच्या राजकारणाचे सूत्रधार लोकमान्य टिळक यांचा निकटचा संबंध आला. त्याशिवाय शिवरामपंत परांजपे यांचाही त्यांच्यावर विशेष प्रभाव पडला. पुण्यातील गणेशोत्सवात त्यांच्या नाशिकमध्ये गाजलेल्या कार्यक्रमांचा मोठा प्रभाव पडला. पुण्यात नाशिकहून आलेल्या या १९-२० वर्षाच्या तरुणाचा प्रभावशाली वक्ता म्हणुन मोठा बोलबाला झाला. जहाल तरूण विद्यार्थ्यांचे नेतृत्व त्यांचेकडॆ आपोआप आले. कॉलेजच्या मेसमध्ये त्यांनी शिवजयंति सुरु केली. 'जयदेव जयदेव जय जय शिवराया' ही प्रसिद्ध आरती तेव्हा लिहिलेली. "जयोस्तुते" हे स्वतंत्रतादेवी वर लिहिले गेलेले एकमेव आणि अद्वितीय स्तोत्रही इथलेच! त्यांचे लेखही वर्तमानपत्रांमधून येऊ लागले. लोकमान्यांची ’स्वदेशी’ची चळवळ तेव्हा सुरु झाली होती. त्या चळवळीचाच एक भाग म्हणून परदेशी कपडयांची होळी करण्याची कल्पना सावरकरांनीच मांडली. टिळकांनी तिला पाठिंबा दिला. सावरकरांच्या चमूने परदेशी कपडे लोकांच्या उस्फ़ूर्त पाठिंबा मिळवून गोळा केले आणि लोकमान्यांचे उपस्थितीत त्यांची संभाजी पुलानजिक सार्वजनीक होळी केली. ब्रिटिश सरकारचा रोष शांत व्हावा म्हणून सावरकरांची वसतिगृहातून हकालपट्टी केली गेली. त्या होळीच्या जागी आज ती घटना चित्रित करणारे स्मारक उभे आहे.
[त्या स्मारकाच्या दर्शनाचा अनुभव भाग दोन मध्ये!]
एकूणच मुळातच अष्ट्पैलु असलेल्या त्यांच्या व्यक्तिमत्वाचा सर्वांगिण विकास या चार वर्षांमध्ये झाला. या विकासाची पुणे आणि ही खोली साक्षीदार म्हणावी लागेल . पुढील पाचसहा वर्षांच्या काळात भारतीय स्वातंत्र्यलढयातील ”क्रांतिकारकांचे मुकुटमणी” त्याना ज्या अद्वितीय कार्यामुळे म्हटले जाते त्या कार्याचा नाशिकमध्येच तयार झालेला पाया या वसतिगृहातील खोलीतील वास्तव्य काळात अधिक व्यापक आणि भक्कम झाला. १९०६ मध्ये लोकमान्यांनी शिफ़ारस केल्याने ’शिवाजी शिष्यवृत्ती’ मिळवून सावरकर लंडनला गेले. या सर्व घडामोडींची साक्षी असलेली ही खोली!
सावरकरांच्या जयंतिनिमित्त सकाळी ९ ते सं ६ पर्यंत ही खोली महाविद्यालय दर्शनासाठी उघडी ठेवतात म्हणून हा योग आला. आज ना उद्या त्याचे नूतनीकरण होणार. तरीही एक राष्ट्रीय वारसा म्हणुन या वसतिगृहाचा दर्शनी भाग आणि ही खोली जपून ठेवणे हे एक राष्ट्रीय कर्तव्य आहे.
इंग्रजांनी औद्योगिक क्रांतिमुळे उपलब्ध झालेल्या रेल्वे, टेलिग्राफ़ आदी नवीन गोष्टी आपल्याकडे आणल्या. एवढ्या प्रचंड देशावर, इतक्या दुरून, मुठभर इंग्रजांच्या आधारावर सत्ता राबवण्यासाठी जे जे हवे ते ते सर्व त्याना इकडे आणणे भागच होते. ते कांही त्यांनी इथल्या लोकांची प्रगति व्हावी अशा महान हेतूने केलेले नाही. इथली सर्व संरक्षण, अर्थ, शिक्षण इ. व्यवस्था इंग्रजांच्या गरजा भागवण्याकरिताच होत्या. इथल्या संपत्तीचा ओघ ब्रिटिश साम्राज्याची भरभराट करण्यासाठीच वापरला जायचा. स्वातंत्र्यप्राप्तीमुळे या सर्व व्यवस्था आता भारतीयांच्याच गरजांशी निगडित ठेवणे आता आपल्या हाती आहे. त्या व्यवस्था आपण कितपत कार्यक्षमतेने वापरतो तो वेगळा भाग आहे. आहे या परिस्थितीतही आपल्या भोवती जी काही भरभराट आज दिसते आहे ते स्वातंत्र्याचे फ़ळ आहे. ते स्वातंत्र्य मिळवण्यासाठी आपल्या पिढीने काहीही केलेले नाही. ते स्वातंत्र्य लोकमान्य टिळक, स्वातंत्र्यवीर सावरकर, महात्मा गांधी, सुभाषबाबू यांसारख्या हजारो लोकांच्या पराकोटीच्या त्यागातून साकारले आहे. उपभोग मात्र आपण घेतो आहोत. याची नव्या पिढीला जाणीव होण्यासाठी अशी ठिकाणे आवश्यक आहेत. मधूनमधून खोलीच्या दर्शनासाठी कोणी कोणी येत होते. त्यात कांही तरूण मुलेमुलीही होती. त्यांना सावरकरांबद्दल कितपत माहिती होती कोण जाणे, पण निदान ती तेथे येऊन गेली हे विशेषच! या खोलीत राहून गेलेल्या विद्यार्थ्यांना सावरकरांनी या खोलीतील वास्तव्यात केवढे कर्तृत्व दाखवले याची माहिती असेल कां? असामान्य कर्तृत्वाच्या व्यक्तीच्या वास्तव्याने पावन झालेल्या खोलीत राहाण्याचे भाग्य आपल्याला लाभले आहे असे त्यांना वाटले असेल कां असे प्रश्न मनात उभे राहिले. सावरकरांच्या १८५७ चे स्वातंत्र्यसमरची ग्राहकहीतने प्रकाशित केलेली आवृत्ती बाहेर विक्रिसाठी उपलब्ध होती. ती घेतली. आणि परतलो.
घेतलेली प्रकाशचित्रे टाकायला पुरेसा वेळ मिळाला नाही; नंतर टाकेन.
पण स्वा. सावरकरांना त्यांच्या जन्मदिनानिमित्त आदरांजली वाहाण्यासाठी या दर्शनाचा अनुभव मायबोलीवर आणला आहे.